Syri kundër veshit

Marrëdhëniet e dy letërsive, gojores dhe të shkruarës, lidhen, pa dyshim, me rolin e veshit dhe të syrit në thithjen e tyre prej njeriut. Në këtë rast është fare e qartë se letërsia gojore ka pasur si vegël, si shans, si organ të saj veshin njerëzor, kurse e shkruara, syrin.

Rreth tre mijë vjet më parë, sundimi absolut i atij që mund të quhet qytetërim i veshit, u kërcënua për herë të parë nga ndërhyrja e syrit, domethënë nga shpikja e atij që nuk mund të dëgjohej me veshë, por mund të shihej veç me sy: shkrimit.

Është fjala, pa dyshim, për risinë më të madhe që ndodhi në krijimtarinë shpirtërore të njeriut. Ishte një shkëputje, një kapërcim, një çarje me përmasa aq kolosale, saqë çdo risim i mëvonshëm i artit të të shkruarit, do të dukej fare i papërfillshëm në krahasim me të.

Siç u tha më lart, ne nuk e dimë dramën ose, më mirë, rebelimin që ka ndodhur. Ne dimë vetëm që, në një nga mitet greke, lindja e shkronjave është përfytyruar si një grusht dhëmbësh prej dragoi të mbjellë në një arë. Pra, shkrimi është përfytyruar qysh në krye i egër e i pamëshirshëm, çka edhe është vërtetuar shumë herë në historinë e kësaj bote.
Megjithatë, duhet thënë se, si çdo disidencë e re, ka gjasë që shkrimi të kishte qenë në fillimet e tij i druajtur.

Duke u kthyer tek ajo se çfarë mund të ketë ndodhur në atë kohë midis gojorëve dhe shkruesve, besoj se nuk do të jemi fort larg së vërtetës sikur të vazhdojmë të përfytyrojmë se një acarim të madh do të ketë pasur midis tyre dhe, me siguri, mjaft spica e dënime.

Në këtë histori të gjatë janë të gjitha gjasat që aedët e rapsodët të jenë tallur fillimisht me këta aventurierë qesharakë, që dinin t’i hidhnin mendimet e tyre në ca pllaka argjile, me anë të ca shenjave, që ngjanin aq fort me gjurmët e këmbëve të pulave.

Dhe shkas për t’i përqeshur kishte vërtet mjaft. Duke nisur që nga përgatitja e pllakave, domethënë e asaj që për ne është sot letra e që të gjorët poetë të atëhershëm ishin të detyruar ta përgatit-nin vetë, me kova të mbushura me argjilë, të llangosur më keq se poçebërësit, shpesh nën shpotitë dashakeqëse të bjerrakohësve.

Në ato pllaka do të gërryenin pastaj ato shenja që quheshin “shkronja” e që, sipas tyre, do të ngulitnin në argjilë mendimet e tyre poetike. Ishte vërtet për të zënë ijët me dorë, sepse vërtet nuk mund të mendohej që një diçka aq e lartë, hyjnore, e dhuruar nga muza, siç ishte poema apo legjenda, të përzihej me atë baltë e atë llangosje pa fund. Ishte për të qeshur, pa dyshim, por ishte, veç kësaj, e rrezikshme, një lloj fyerjeje e qiejve, një lloj dëshire për të përbaltur gjithçka, një gjë e mbrapshtë, gjithsesi, e frymëzuar nga ferri.

Por kjo ishte vetëm fillimi i së keqes. Pas gërryerjes së pllakave, pra, pas hedhjes së poemës në to, poeti duhej të ndizte furrën për t’i pjekur pllakat, e kjo ishte një punë dreqi. Tymi e bloza do të nxinin atë ç’kishte mbetur pa u llangosur prej baltës në shtëpinë e poetit.

Ai vetë do të digjte, me siguri, duart gjatë pjekjes, e sidomos gjatë nxjerrjes së pllakave, stivimi i tyre do të ngushtonte edhe më shtëpinë që s’shihej ndërkaq me sy, e aq më tepër në qoftë se gruaja e poetit, pas paralajmërimeve të shumta, e kishte braktisur, më në fund, të shoqin kokëfortë.

Në qoftë se edhe pas kësaj ai nuk vinte në vete, do të vinin kokëçarje të reja, çdonjëra prej të cilave do ta çmendte cilindo. Kështu tejçimi i një poeme në tregun e qytetit, ose në darkën e miqve, ose në konkursin vjetor të poezisë, do të ishte një aventurë më vete. Ajo që në mënyrë aq fisnike e qiellore kryhej prej rapsodëve, të cilët, kudo që shkonin, në gosti, në kremtimet e mëdha, apo në zyrën e censurës, e kishin poemën në kokë, të gjorët shkrues duhej ta ngarkonin e pastaj ta shkarkonin në karrocë barrën e rëndë, gjithmonë nën sytë e kureshtarëve të pamëshirshëm.

Grumbujt e pllakave në shtëpinë e poetit krijonin shpesh mure të tëra. Mbi to përplasej ngrica e dimrit e dëbora dhe nuk ishin të rralla rastet kur, nga ndonjë tërmet ose thjesht për shkak të stivimit jo fort me kujdes të pllakave, muri rrëzohej një ditë, duke e zënë nën vete poetin. Kështu, në mënyrë të zhveshur, shkrimi nxirrte në shesh atë që gjer atëherë kishte qenë disi e mbuluar: fatkeqësinë që mund të të vinte prej poezisë.

E gjithë kjo, edhe kur nuk përfundonte me një rrëzim muri, qëllonte që mbaronte shpesh me ndonjë internim, dhe kërkëllima e karrocës, ku pjesën më të madhe të barrës e zinin gjithmonë pllakat e nëmura të argjilës, dhe rrëzimi dhe thyerja e herëpashershme e ndonjë pllake në rrugë, ishin kujtimi i fundit i trishtuar që mbetej prej poetit.

Kështu ka gjasë të jetë shtypur e përçmuar letërsia e shkruar disa qindra vjet. Mirëpo, dalëngadalë ajo po e merrte veten. Pllakat e argjilës sa vente bëheshin më të holla e më të lehta. Për të tejbartur një vjershë ose tregim gjer te darka ku je ftuar ose gjer në zyrën e censurës, s’duhej më një qerre e tërhequr nga dy buaj, por një thes të cilin, po të kishe një shëndet normal, mund ta ngrije vetë në krah. E më pas, kur shkronjat nisën të gërvishten mbi lëkurë të regjur, e sidomos kur u shpik papirusi, u kuptua se nuk kishte më vend për tallje.

Tani, jo vetëm që vjershat e rrëfimet çoheshin andej-këndej me lehtësinë më të madhe, por ato mund të nxirreshin edhe jashtë kufirit, fshehtazi, të fshehura midis teshave. Natyrisht që zinin ende shumë më tepër vend se ç’zinin gjithë poemat e gjata epike në trurin e një aedi, megjithatë, edhe ato kishin, ndërkaq, disa përparësi. Një nga këto dhe, pa dyshim, kryesorja, lidhej me sigurimin dhe ardhmërinë e tyre.

Të ngulitura në lëkurë ose në letër, e sidomos kur ishin të kopjuara e të vendosura në vende të ndryshme, ato ishin të pashkatërrueshme, ndërkaq. Aedi mund të pësonte, befas, një të keqe, të vdiste papritur, të plagosej në kokë, t’i binte pika, duke i marrë gojën ose thjesht të lajthiste nga trutë, dhe atëherë gjithë ai thesar që bartte me vete shkonte dëm.

Veç kësaj, ishin aedët e tjerë që e kishin shkërbyer, ndërkaq, poemën, e kishin mësuar, ndoshta, përmendsh dhe mezi prisnin rastin ta këndonin si të tyren, pra, e gjithë kjo ishte plot befasime të pakëndshme, brenga dhe mllefe të mëdha. Kurse me poemën e shkruar kjo përjashtohej. Rronte apo vdiste poeti, i shtrembërohej goja, i verbohej syri, apo i ikte mendja, poema ishte aty, e mbërthyer nga shkronjat, e pandryshueshme nga asgjë.

Kishte ikur përnjëmend koha e talljes me shkruesit. Dhe jo vetëm kaq, kishte ardhur, me sa dukej, koha e hakmarrjes për ta.
Hakmarrja e shkrimit ishte e gjatë, por këmbëngulëse. Shekull pas shekulli, aedët e rapsodët po e humbnin peshën dhe krenarinë e tyre. Një pjesë u shndërruan dalëngadalë në këngëtarë shëtitës, dhe honorarët e dikurshëm u shndërruan gati-gati në lëmosha, që kalimtarët ua jepnin më shumë nga mëshira, sesa nga nderimi për artin e tyre.

Ata po binin përherë e më poshtë, aq sa erdhi puna që u kërkoheshin vjersha e poema me porosi fyese. Ata që kishin kënduar për ndeshje mbretërish e demonësh, pranonin tanipërunjësisht të bënin një vjershë të gjatë për pronarin e punishtes së verës, ose gruan e drejtorit të postës së qytetthit të humbur provincial.

Të rreckosur, nganjëherë të verbër (ishin vërtet ashtu, apo verbëria s’ishte veç një simbol i vjetër, që ata kujtonin se duhej ta nderonin, ose një shenjë që tregonte se ata e kishin pranuar mposht-jen prej syrit), të dëbuar nga metropolet europiane, rapsodët mbijetu-an gjer në shekullin XX, kryesisht në vendet e prapambetura.

Në vitet ’30, amerikanët Milman Parry dhe Albert Lord, në kërkim të enigmës homerike, bënë një shtegtim të gjatë në Jugosllavi dhe në Shqipërinë Veriore, për të ndeshur aedët e fundit, ata që ende nuk ishin zvetënuar nga mjerimi. Ishin ata që, me sa duket, takuan homerikët e fundit. Ata këndonin si mijëra vite më parë, madje kishin takuar rapsodë që i këndonin epet në dy gjuhë, serbokroatisht dhe shqip, dhe kjo ishte si të takoje një homeroid që e thoshte “Iliadën” herë në greqisht e herë në trojançe (nëse do të ekzistonte një gjuhë e tillë...).

Lufta e Dytë Botërore, bashkë me shumë gjëra të tjera, fshiu dhe brezin e fundit të rapsodëve, pak a shumë, seriozë. Pas saj, në Europë, ose, më saktë, në Gadishullin Ballkanik mbetën kryesisht rapsodët lypës, shkalla e fundit e mjerimit që pësoi pas tre mijë vjetësh krijimtaria gojore, ajo që vuri themelet e letërsisë së madhe botërore.

Pas luftës, traditën gojore do ta priste një farsë e fundit, ndoshta më e hidhura e të gjithave. Pikërisht në Gadishullin Ballkanik, atje ku ajo kishte shkëlqyer dikur me një dritësim hyjnor, poezia gojore pësoi edhe zvetënimin më të pamëshirshëm. Në vendet ballkanike, që ranë nën regjimin komunist, Rumani, Shqipëri, Jugosllavi e Bullgari, ndodhi diçka, sa befasuese, aq edhe tragjikomike.

Traditën e pasur rapsodike, që, duke udhëtuar përmes shekujve, kishte mbërritur gjer në kohën tonë, regjimet komuniste u përpoqën ta shfrytëzonin për festat e festivalet e tyre të pafundme. Një pjesë e rapsodëve shëtitës gjysmëlypsarë, të mbetur nga e kaluara, u thirrën të bënin pjesë në grupet folklorike, duke ndryshuar, natyrisht, natyrën e këngës e duke i kënduar lavde komunizmit. Lindi kështu ai që mund të quhet “realizmi socialist homerik”, një nga talljet më të hidhura për traditën gojore.

Por puna nuk u ndal me kaq. Duke parë se kjo punë ishte me leverdi, dhe sidomos synonte shpesh udhëtime jashtë shtetit, mjaft sharlatanë të rinj, kryesisht studentë të fakultetit të letërsisë, u kthyen e u bënë rapsodë!

Ishte, pa dyshim, një dukuri e rrallë, një kinse kthim i letërsisë gojore-universitare, shkurt, një kinse triumf i kësaj të fundit mbi letërsinë e shkruar. Merret me mend se nga këta aventurierë të kulturës mund të pritej gjithçka dhe ashtu ndodhi vërtet.

Rapsodira kinse popullore për arritjet e socializmit, për luftën e klasave, për Marksin, Titon, Dimitrovin e Hoxhën, e gjer për kongreset e ndryshme, të gruas, progresit teknik etj., të shoqëruara, natyrisht, me këngë kundër NATO-s, Vatikanit etj., dëgjoheshin pa pushim në skenat festive.
Ishte një epilog i denjë për Aristofanin a për Servantesin.


Shkrimi u botua në Shqiptarja.com (print) në 7 Qershor 2015

Redaksia Online
(d.a/shqiptarja.com)