Thoma Gëllçi: Kanali i Panamasë në një perspektivë historike dhe politike

Donald Trump, i cili mori një mbështetje masive prej 80 milionë votuesish në zgjedhjet presidenciale, ndërtoi një pjesë të konsiderueshme të platformës së tij elektorale mbi premtimet për të ndaluar luftrat e përgjakshme jashtë Shteteve të Bashkuara. Ai shfaqi një qasje të vendosur kundër konflikteve të zgjatura si ato në Ukrainë dhe Gaza, duke u zotuar se do të punonte për një botë më paqësore. Ky angazhim i tij çoi në fitimin e mbështetjes së një pjese të konsiderueshme të elektoratit që dëshiron të shohë një SHBA më pak të përfshirë në luftra të huaja.

Megjithatë, krahas premtimeve për paqe, Trump në fushatën e tij elektorale dhe në fjalimin e tij të inaugurimit si president theksoi një ambicie tjetër: zgjerimin e territoreve nën kontrollin e Shteteve të Bashkuara. Ky synim ka ngjallur debat të gjerë dhe kritika nga analistë të politikës së jashtme dhe kundërështarët politikë.
Një nga shembujt më të diskutueshëm të kësaj strategjie është qëndrimi i Trump ndaj Kanalit të Panamasë. Gjatë një interviste dhe në disa dalje publike, ai deklaroi hapur se do të shqyrtonte mundësinë e vendosjes së kontrollit amerikan mbi këtë kanal strategjik, që historikisht ka qenë një pikë kyçe e tregtisë botërore. Trump madje në disa raste ka sugjeruar se nuk do të përjashtonte përdorimin e forcës ushtarake për arritjen e këtij qëllimi, duke e paraqitur si një hap të domosdoshëm për të mbrojtur interesat kombëtare të SHBA.

Këto deklarata u pritën me reagime të kujdesshme nga qeveria e Panamasë dhe nga komuniteti ndërkombëtar. Kanalit të Panamasë, që u kthye në kontrollin e plotë të Panamasë në vitin 1999 pas dekadash administrimi nga SHBA, i është njohur sovraniteti i vendit që e zotëron. Përdorimi i forcës për kontrollin e tij do të thoshte një përkeqësim i dukshëm i raporteve me aleatët dhe partnerët tregtarë.

Kanali i Panamasë është një nga arritjet më të mëdha të inxhinierisë në historinë e njerëzimit, një korridor prej 82 kilometrash që lidh dy oqeane dhe që ka transformuar rrënjësisht tregtinë globale. Projekti për ndërtimin e kanalit nisi me përpjekjet e Francës në vitin 1881, nën drejtimin e inxhinierit Ferdinand de Lesseps, i njohur për ndërtimin e Kanalit të Suezit. Megjithatë, përpjekjet franceze dështuan për shkak të kushteve të vështira klimatike, epidemive të malaries dhe etheve të verdha, si dhe problemeve financiare.

Pas dështimit të Francës, Shtetet e Bashkuara morën përsipër projektin në fillim të shekullit të 20-të. Në vitin 1903, SHBA nënshkroi një marrëveshje me Panamanë, e cila sapo ishte shkëputur nga Kolumbia me mbështetjen e Uashingtonit. Marrëveshja i dha SHBA-së të drejtën për të ndërtuar dhe administruar kanalin në këmbim të një pagese fillestare dhe një rente vjetore për Panamanë.

Ndërtimi filloi në vitin 1904 dhe zgjati dhjetë vjet. Për të përballuar sfidat shëndetësore, shkencëtarët dhe mjekët amerikanë ndërmorën masa për të kontrolluar përhapjen e sëmundjeve tropikale, duke ndihmuar që projekti të përparonte me sukses. Kanali u hap zyrtarisht më 15 gusht 1914, duke shërbyer si një korridor strategjik për tregtinë dhe ushtrinë amerikane gjatë shekullit të 20-të.

SHBA mbikëqyri përfundimin e tij në vitin 1914, duke shënuar një moment historik në inxhinieri dhe tregti. Kanali operohej nën juridiksionin e Shteteve të Bashkuara përmes Zonës së Kanalit të Panamasë, një brez toke 10 milje të gjerë përreth kanalit. Ky kontroll simbolizonte dominimin amerikan në rajon, por gjithashtu nxiti pakënaqësi midis panamezëve, të cilët e shihnin këtë marrëveshje si një shkelje të sovranitetit të tyre.

Në mesin e shekullit të 20-të, nacionalizmi në rritje në Panama çoi në kërkesa për kontroll mbi kanalin. Tensionet u rritën, duke kulmuar me protesta në vitin 1964, të cilat shtynë negociatat midis SHBA-së dhe Panamasë. Këto negociata çuan në nënshkrimin e Traktateve të Kanalit të Panamasë nga presidenti amerikan Jimmy Carter dhe lideri panamez Omar Torrijos në vitin 1977. Traktatet përcaktuan një transferim gradual të kontrollit të kanalit te Panamaja, proces që përfundoi më 31 dhjetor 1999.

Ky transferim ishte një ngjarje historike, që reflektonte një largim nga politikat gati koloniale të së kaluarës. Administratat pasuese amerikane, pavarësisht nga përkatësia politike, respektuan traktatet. Udhëheqës si Ronald Reagan, George H.W. Bush dhe Bill Clinton njohën rëndësinë e marrëveshjeve për të forcuar marrëdhëniet bashkëpunuese me Panamanë dhe për të respektuar angazhimet ndërkombëtare.

Që nga marrja e plotë e kontrollit, Panamaja ka operuar kanalin në mënyrë efikase, duke modernizuar infrastrukturën dhe zgjeruar kapacitetin e tij. Autoriteti i Kanalit të Panamasë (ACP), një agjenci qeveritare panameze, mbikëqyr operacionet e tij. Sot, kanali përpunon afërsisht 6% të tregtisë globale, me një pjesë të konsiderueshme që përfshin importet dhe eksportet amerikane. Menaxhimi i suksesshëm i kanalit ka forcuar ekonominë e Panamasë dhe ka vërtetuar aftësinë e saj për të menaxhuar këtë aset jetik.

Pakënaqësitë e Trump-it ndaj transferimit të kanalit datojnë që para karrierës së tij politike. Në një intervistë të vitit 2011, ai e quajti marrëveshjen një “gabim të trashë” që i dha kanalin Panamasë “pa asgjë në këmbim.” Këto komente shkaktuan zemërim në Panama, ku këshilli bashkiak i qytetit të Panamasë e shpalli Trump-in "persona non grata."

Bizneset e tij në Panama gjithashtu kanë ndikuar në këto qëndrime. Emri i Trump-it dikur ishte i lidhur me një hotel luksoz në Panama City, por projekti u zhyt në mosmarrëveshje ligjore, dhe emri i tij u hoq në vitin 2018.

Deklaratat e fundit të Donald Trump që advokojnë kthimin e kanalit nën kontrollin amerikan kanë shkaktuar debate ndërkombëtare. Deklaratat e Trump-it, përfshirë sugjerimin e përdorimit të forcës ushtarake, bien ndesh me traktatet ekzistuese dhe normat ndërkombëtare. Traktatet e Kanalit të Panamasë mbeten të detyrueshme sipas së drejtës ndërkombëtare, dhe çdo veprim i njëanshëm për të rimarrë kanalin do t’i shkelte këto marrëveshje.

Për më tepër, një veprim i tillë do të binte ndesh me Kartën e Kombeve të Bashkuara, e cila ndalon përdorimin e forcës kundër integritetit territorial ose pavarësisë politike të çdo shteti, përveç në raste vetëmbrojtjeje ose me autorizimin e Këshillit të Sigurimit. 

Një operacion ushtarak hipotetik për të rimarrë kanalin do të përballej me sfida të mëdha logjistike dhe politike. Zona e kanalit shtrihet në mbi 500 milje katrorë, dhe popullsia e Panamasë prej 4.5 milionë banorësh do të kundërshtonte fort çdo formë okupimi. Vlerësimet e Ushtrisë Amerikane sugjerojnë se operacionet kundër kryengritjeve kërkojnë një forcë prej 20 trupash për 1,000 banorë, duke nënkuptuar një dislokim prej të paktën 90,000 ushtarësh—një perspektivë e vështirë për çdo administratë.
Për më tepër, konflikti ushtarak në rajon do të ndërpriste tregtinë globale, duke përkeqësuar paqëndrueshmërinë ekonomike. Me 6% të tregtisë globale që kalon nëpër kanal, çdo ndërprerje do të kishte pasoja të gjera, veçanërisht për portet amerikane që varen nga trafiku i kanalit. Veprime të tilla gjithashtu do të njollosnin reputacionin e Shteteve të Bashkuara si një përkrahës i së drejtës ndërkombëtare dhe zgjidhjes paqësore të mosmarrëveshjeve.

Një faktor tjetër i rëndësishëm në diskursin bashkëkohor mbi Kanalin e Panamasë është ndikimi në rritje i Kinës në projektet globale të infrastrukturës. Vitet e fundit, kompanitë kineze kanë investuar shumë në ekonominë e Panamasë, përfshirë projekte të lidhura me kanalin. Ky prani në rritje ka ngritur shqetësime në SHBA për konkurrencën strategjike dhe mundësinë që Kina të fitojë ndikim mbi rrugët tregtare kritike.

Megjithatë, është e rëndësishme të theksohet se kanali mbetet nën kontrollin panamez, dhe qeveria ka theksuar vazhdimisht angazhimin e saj për neutralitet dhe qasje të barabartë për të gjitha kombet. Çdo përpjekje nga SHBA për të rimarrë kanalin në mënyrë të njëanshme mund të komplikojë më tej marrëdhëniet me Kinën dhe të destabilizojë rajonin.

Ekspertët theksojnë se  forcimi i lidhjeve ekonomike dhe investimi në masa bashkëpunuese të sigurisë do të ishte më efektiv sesa veprimi ushtarak. Gjithashtu, forcimi i kornizave ndërkombëtare që sigurojnë neutralitetin dhe aksesin e kanalit për tregtinë globale do të ishte në përputhje me politikat dhe vlerat afatgjata të SHBA-së.
Premtimet për ndalimin e luftrave, sidomos ato në Ukrainë dhe Gaza, përputheshin me pritshmëritë e shumë qytetarëve amerikanë të lodhur nga angazhimet e zgjatura ushtarake jashtë vendit. Megjithatë, ambiciet për zgjerimin territorial duken në kundërthënie me këto premtime. Në një kohë kur SHBA vuan pasojat ekonomike të luftrave të gjata dhe ka nevojë për fokusim në zhvillimin e brendshëm, ideja e hapjes së fronteve të reja ushtarake nën pretekstin e zgjerimit territorial ngre shqetësime të mëdha.

Historia dhe rëndësia aktuale e Kanalit të Panamasë theksojnë rëndësinë e respektimit të marrëveshjeve ndërkombëtare dhe nxitjes së bashkëpunimit midis kombeve. Ndërsa tregtia globale vazhdon të evoluojë, kanali do të mbetet një arterie jetike për tregti dhe një simbol i ekuilibrit delikat midis sovranitetit kombëtar dhe bashkëpunimit ndërkombëtar.

Kritikët e Trump kanë argumentuar se politika e tij për të ndaluar luftrat mund të jetë vetëm një taktikë elektorale, ndërsa synimet për zgjerimin territorial të SHBA-ve janë një reflektim i një qasje agresive ndaj politikës së jashtme. Nga ana tjetër, mbështetësit e tij kanë argumentuar se Trump po përpiqet të forcojë pozitën e Amerikës si superfuqi dhe të sigurojë interesat kombëtare.

Angazhimet e Trump për ndalimin e luftrave dhe ambiciet për zgjerim territorial përfaqësojnë një kontrast të fortë në politikën e tij. Ndërsa premtimet për paqe u dhanë për të fituar zemrat e votuesve, strategjitë për zgjerimin e influencës amerikane ngrejnë pyetje mbi balancën mes qëllimeve kombëtare dhe ruajtjes së stabilitetit global. Si do të zgjidhen këto kontradikta, mbetet për të parë.

G.K/Shqiptarja.com

TAG:
• Thoma Gëllçi
• donald trump
• SHBA
• Kanali i Panamase