TIRANE- Në një kohë kur 102 vjetori i Shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë dhe Jubileu i 70 vjetorit të çlirimit të saj nga pushtuesit nazi-fashistë kërkonte përqendrimin e vëmendjes te përkujtimi i këtyre ngjarjeve madhore nga të gjithë autoritetet shtetërore dhe publiku i gjerë, në Tiranë u përmblodhën çuditërisht në kuadër të këtyre festimeve edhe vendosja e kurorave në këmbë shtatoresh të themeluesve të Mëvetësisë shqiptare dhe të objketit të lidhur me ‘të, pikërisht nga ata që së fundi i kanë lënë në gjendje të mjeruar këto monumente; edhe dekorimi nga Presidenti i Republikës i disa figurave mjaft të njohura si kolaboracionistë të okupatorëve; edhe qëndrimet kontradiktore për vlerësimin e figurës së udhëheqësit të LANÇ-it, Enver Hoxha; edhe nxjerrja nga varri pesëkatësh i një tuneli antibërthamor në periudhën e diktaturës komuniste...

     Dhe, si për t’i “fryrë” më tepër katrahurës kontradiktore të këtyre festimeve, atmosferën e mbushi më së shumti kakofonia për nxjerrjen në dritën e diellit të tërë prapësive të fshehura në arkivat e regjimit të kahershëm. Kësaj here, diskutimeve rreth çështjes së shumëpërfolur prej mbi 20 vjetësh rresht të hapjes së dosjeve të famëkeqit Sigurim i Shtetit u dha shtysë Kryeministri Rama me Fjalën e tij të mbajtur në ceremoninë e çeljes së një Munzeu të ri: Bunk’Art.

Edhe kjo ceremoni u zhvillua si shprehje e nevojës së popullit tonë që, duke zbuluar të gjitha “varret” e kujtesës, mund të rrëzojë barrierat që e kanë penguar tërë këto vite rresht të ketë një raport normal me të kaluarën. Një raport të tillë, për të cilin, Rama u shpreh: “...jo për të rishkruar historinë, por për të ekspozuar të shkuarën në të gjitha format që e disponojmë, si një mundësi për të vendosur përpara syve të gjeneratave të reja, por edhe të gjithë të tjerëve, dëshmitë e saj, imazhet e saj, dokumentet e saj”.

     Kaq duhej për të shpërthyer gjatë javës që po mbyllet një stuhi mediatike dhe ceremoni të tjera, si ai te ‘Piramida’, me deklarata të reja dhe hamendje të tutura, me debate të zjarrta dhe bindje të pandryshuara, me skepticizma të prera dhe me hipokrizira të shfrenuara.

Në këtë mozaik shumëkëndësh të këqyrur nga publiku më së shumti nëpërmjet mediave, interes ka paraqitur, për shembull, i njëjti pozicionim i shkrimtarit Ismail Kadaresë te hapja totalisht e dosjeve të Sigurimit të Shtetit; gjykimi i politikanit Servet Pëllumbi, sipas të cilit, hapja e dosjeve në këtë kohë është njësoj si të hapësh një varr pa skelet brenda; bindja e Ish-kreut të Shërbimit Informativ, Fatos Klosi, se pjesa kryesore e tyre janë eleminuar”; “largpamësia” e deputetes Mesila Doda, se nuk ka hapje dosjesh pa largimin e ofiqarëve, spiunëve, dëshmitarëve, ish-zyrtarëve të inkriminuar nga instancat e larta shtetërore, nga parlamenti, nga drejtësia, ekzekutivi; maturia e Ambasadorit gjerman në Tiranë, Helmut Hoffmann, që si i huaj nuk mundi të thotë se duhet bërë kjo apo jo, përveçse të na kujtojë që populli i tij e ka kaluar një eksperiencë të tillë; të tjerë që nuk ua mbush mendjen kufizimi vetëm te aplikimi i modeli gjerman, si edhe të tjerë që nuk kuptohej për çfarë flasin konkretisht.

Ndërsa, dikush që duket sikur i sfidon pothuajse tërë pjesëmarrësit e këtij debati, sidomos këta të fundit, vjen nga Shqëria Civile, Elsa Ballauri e quajnë, e cila shprehet jo  vetëm me llafet e gojës, por edhe me ato të dorës, nëpërmjet hartimit të një projektligji me këtë temë, që u përcoll në Kuvend gjatë kësaj jave nga dy deputetë mbështetës.

     Propozimi i saj (e prezantuar çuditërisht edhe në këtë rast si aktiviste e të Drejtave të Njeriut) është që të hapen dosjet e të tërë politikanëve, drejtuesve të komuniteteve fetare dhe madje edhe të gazetarëve. Përmbajtjen e projketligjit të ri, variantin fillestar të të cilit Ballauri e mori (në dijeninë time) nga një organizatë me orientime dhe prirje fashiste në Selanik të Greqisë, ajo e paraqet lakonikisht në këtë mënyrë: “Një njeri që synon të marrë një detyrë publike është i detyruar të kalojë në filtrin e dosjeve”.

Por, me të drejtë ish-kryetari i Gjykatës Kushtetuese, Fehmi Abdiu theksoi në një intervistë të fundit, se zgjidhja e një çështjeje të tillë do të ishte vulgare nëse mbështetej në miratimin dhe zbatimin e një projekti të servirur nga një organizatë e shoqërisë civile, se rreth kësaj teme Kuvendit do t’i duhej të ngrinte një komision të posaçëm gjithëpërfshirës, se ka një vendim të Gjykatës Kushtetuese, që shfuqizimin e një ligj të mëparshëm e ka bërë nëpërmjet një trajtimi të gjerë dhe të thellë të problemit etj.

E pra, pas leximit të kësaj interviste, autori i komentit të sotëm nuk do të ulej përpara tastierës së kompjuterit, po qe se debatet rreth ‘Dosjeve’ nuk do të vazhdonin të pasqyroheshin edhe të nesërmen, madje edhe sot që lexuesi shfleton faqet e shtypit të përditshëm. Prandaj, i lutem atij të durojë edhe pak deri në përfundim të këtyre rradhëve, se ndoshta mund të kuptojë, qoftë edhe telegrafisht, arsyet kryesore, konkrete, të dështimit të projekteve të tilla, ashtu si edhe më parë. Aq më tepër, kur opsionet e tyre ngrihen mbi shkelje të hapura të të drejtave themelore të njeriut dhe ndaj të cilave është pasuruar mjaft jurisprudenca e Gjykatës Evropiane në Strasburg me shqyrtimin e kësaj tematike në mjaft çështje të lustracionit, të ngritura sidomos në vitet ’90 kundër pothuajse të të gjitha shteteve evropiane ish-komuniste.     
         
     Në një kontekst historik shqiptar, mund të përmendim ligjin nr. 7666, datë 26.01.1993 “Për krijimin e komisionit për krijimin e komisionit p rivlerësimin e lejeve p lejeve p ushtrimin e avokatisë dhe për një ndryshim në Ligjin nr.7541, datë 18.12.1991 ‘Për Avokatinë në Republikën e Shqipërisë’ që ka pasur për objekt pastrimin e figurës në funksionin e avokatisë”. Megjithë gamën jo fort të ngushtë të personave që prejeshin nga ky ligj, Gjykata Kushtetuese në vendimin nr.8, datë 21.05.1993 e deklaroi atë ligj antikushtetues, duke u shprehur, ndër të tjera, se vlerësimi i lejeve të ushtrimit të profesionit binte ndesh me dispozitat kushtetuese për sistemin gjyqësor, të cilat parashikonin (si edhe tani), se avokatia është një profesion i lirë, rrjedhimisht i vetadministrueshëm.

Gjithashtu mund të përmendim edhe, se plot 19 vjet më parë Kuvendi miratoi ligjin nr. 8043, datë 30.11.1995 “Për kontrollin e figurës së zyrtarëve dhe personave të tjerë që lidhen me mbrojtjen e shtetit demokratik”. Kërkesës drejtuar Gjykatës Kushtetuese nga grupi parlamentar i Partisë Socialiste dhe ai i Partisë Social Demokratike për deklarimin antikushtetues të atij ligji, organi i rishikimit kushtetues iu përgjigj me marrjen e vendimit nr.1/1996, me anë të cilit, ndonëse u rrëzuan në përgjithësi kërkesat e subjekteve ankuese, por me përjashtim të pretendimit për jokushtetutshmërinë e asaj dispozitës së ligjit, që parashikonte se gazetarët e gazetave duhej t’i nënshtrohen kontrollit dhe dispozitës, sipas së cilës Ministri i Drejtësisë lejohej të bënte kërkesë për verifikimin e kryesive të partive dhe shoqatave politike.

     Më vonë, më 22.12.2008, Kuvendi miratoi me shumicë të thjeshtë votash një ligj tjetër me nr.10034 “Për pastërtinë e figurës së funksionarëve të lartë të administratës publike dhe të të zgjedhurve”. Kundër këtij ligji, një grup deputetësh, Shoqata e prokurorëve dhe Komiteti Shqiptar i Helsinkit u ankuan pranë Gjykatës Kushtetuese, që pasi u këshillua me mendimin ”Amicus Curriae” të Komisionit të Venecias dhe shqyrtoi çështjen në tërësi dha vendimin unanim nr.9, datë 23.03.2010, duke e shfuqizuar ligjin e mësipërm si të papajtueshëm me Kushtetutën e Republikës së Shqipërisë. Por, si u arrit deri në këtë vendim? Për t’iu përgjigjur kësaj çeshtje, mjafton të kujtojmë, se ku dhe si u përqendrua kryesisht vëmendja e gjyqtarëve kushtetues.

Veç të tjerash, te standardet kushtetuese dhe ndërkombëtare për pastërtinë e figurës (lustracionin), të cilat në esencë kërkojnë që ligjet e lustracionit të jenë në përputhje me parimet e shtetit të së drejtës (neni 4 i Kushtetutës) dhe për këtë arsye të plotësojnë disa kushte, midis të cilave: hakmarrja nuk mund të jetë asnjëherë qëllimi i këtyre ligjeve; asnjëherë nuk duhet të bëhet keqpërdorimi shoqëror ose politik; lustracioni nuk duhet të  përdoret për dënime dhe ndëshkime; ai duhet të kufizohet vetëm te funksionet për të cilat ka arsye të mjaftueshme për të besuar, se mund të paraqesin rrezik real për të drejtat e njeriut dhe demokracinë.

     Nga kjo optikë, vendimi theksonte gjithashtu se, lustracioni nuk duhet të zbatohet për funksionet e zgjedhshme, përveçse kur kjo gjë kërkohet nga vetë kandidati, sepse votuesit kanë të drejtë të zgjedhin këdo që ata dëshirojnë; lustracioni nuk duhet të zbatohet për funksione në organizatat private ose gjysmë private, pasi ka pak funksione në këto organizata që mund të paraqesin rrezik për cenimin ose kërcënimin e të drejtave themelore të njeriut dhe proceseve demokratike.

Kështu, asnjë individ nuk do t’i nënshtrohet lustracionit vetëm se ka qenë i lidhur ose ka kryer veprimtari për ndonjë organizatë, e cila ka qenë e ligjshme në kohën e krijimit të kësaj lidhjeje ose kryerjes së kaj veprimtarie, për mendime apo bindje personale; lustracioni nuk duhet të zbatohet mbi një individ që ka qenë nën moshën 18 vjeçare në kohën e përfshirjes në veprimtaritë e mësipërme. Ndërkohë që, e drejta e çdo personi për akses në dokumentet zyrtare dhe të dhëna të mbledhura për ‘të, si edhe e drejta për të kërkuar korrigjimin ose fshirjen e të dhënave të pavërteta, të paplota ose të mbledhura në kundërshtim me ligjin (neni 35 i Kushtetutës), nuk duhet të kufizohet për asnjë kategori individësh, përveç se kur plotësohen kushtet e nenit 17 të Kushtetutës.

Në këtë kuadër, ndërhyrjet ligjore për lustracionin duhet t’i kushtojnë rëndësi të veçantë zbatimit të parimit kushtetues të proporcionalitetit, kuptuar jo vetëm si pjesë përbërëse e parimeve kushtetuese që mbrojnë të drejtat dhe liritë e individit, por edhe si një parim me elementë të qenësishëm të konceptit të shtetit të së drejtës.

     Mbi këtë frymë trajtimi konstatohet edhe që ligji për pastërtinë e figurës, duke përcaktuar një shkak të ri për ndërprerjen e mandatit të organeve të parashikuara nga Kushtetuta, cenon garancitë kushtetuese për mandatin e këtyre organeve, garanci këto që konsistojnë në arsye specifike, shtertuese për përfundimin e mandatit të tyre, si edhe procedura të veçanta për atë përfundim. Po kështu, rregullimet e ligjit për pastërtinë e figurës cenojnë garancitë ligjore për gjyqtarët, prokurorët, nëpunësit e administratës publike, të parashikuara në disa ligje të përforcuara (ligje organike), garanci të cilat kërkojnë për miratim shumicë të cilësuar - 3/5 e votave  të të gjithë anëtarëve të Kuvendit (shih nenin 81/2 të Kushtetutës).

Dhe, mangësitë e çdo ligji për pastërtinë e figurës nuk mund të plotësohen nëpërmjet ankimimit gjyqësor, siç përcaktonte akti i vitit 2008.
Që atëhere, pra më 2010 kur mori vendimin e saj, Gjykata Kushtetuese çmonte, se duhet të ekzistojnë arsye të forta për të justifikuar nxjerrjen e një ligji të ri për lustracionin pas shumë vitesh të rënies së regjimit komunist dhe pas shumë vitesh të tjera të mbarimit të afatit të legjislacionit të mëparshëm. Njëkohësisht, organi i rishikimit kushtetues në trajtimin e kësaj çështjeje kaq të diskutueshme ka marrë parasysh edhe standardet e Këshillit të Evropës, që rekomandonin një kohë maksimale prej 5 vitesh nga skualifikimi.

Tani kanë kaluare edhe mbi 4 vite të tjera, që e bëjnë këtë kufizim si një tabu. Dhe të mos harrojmë, se vendimet e Gjykatës Kushtetuese janë përfundimtare dhe me fuqi erga omnes, kështu që projektligje si ai i dorëzuar së fundmi në Kuvend nga Shoqëria Civile as nuk do ishte e nevojshme që të shqyrtohej, qoftë edhe sikur të shtrohej hipotetikisht për ndryshime të disa  dispozitave kushtetuese, që u përmendën aty – këtu edhe gjatë këtyre rradhëve. Megjithatë, nga vetë formulimi i këtyre dispozitave mund të nxirret konkluzioni se edhe Kushtetutën aktuale ka parime që s’mund të preken.

Kështu, neni 3 i Kushtetutës përcakton, se: “Pavarësia e shtetit dhe tërësia e territorit, dinjiteti i njeriut, të drejtat dhe liritë e tij, drejtësia shoqërore, rendi kushtetues, pluralizmi, identiteti kombëtar dhe trashëgimia kombëtare, si edhe bashkëjetesa dhe mirëkuptimi i shqiptarëve me pakicat janë baza e këtij shteti, i cili ka për detyrë t’i respektojë dhe t’i mbrojë”. Që këtej mund të dilet në konkluzionin që parime të tilla nuk mund të shkelen dhe deformohen në çfarëdo forme. Këtë ndalim e përforcon edhe neni 15 i Kushtetutës, sipas të cilit “liritë dhe të drejtat themelore të njeriut janë të pandashme, të patjetërsueshme e të padhunueshme dhe qëndrojnë në themel të gjithë rendit juridik”.    

Por, të kuptohemi, kufizimi i rekomanduar nga Këshilli i Evropës mund të tejkalohet për arsye të ndryshme vetëm në çeshtje individuale. Sidoqoftë, tejkalimi duhet të justifikohet në çdo rast konkret. Kësaj optike ndoshta do t’i përgjigjej deri diku për pastërtinë e figurës aplikimi i modelit gjerman, sipas të cilit çdo qytetari që kërkon të njihet me përmbajtjen e dosjes së vet (nëse ka një të tillë), kjo duhet t’i vihet në dispozicion etj, etj. Nejse, shpjegime më të hollësishme rreth këtij modeli, që gjeti shprehjen e vet menjëherë pas rënies së Murit të Berlinit dhe bashkimit të dy Gjermanive më 1989, do t’i japim në një koment të ardhshëm. Sigurisht, nëse shumë shpejt çoroditja aktuale për punën e ‘Dosjeve’ do të fokusohet te opsionet e mundshme rreth zbatimit të këtij modeli. 


Shkrimi u botua në Shqiptarja.com (print) në 30 Nëntor 2014

Redaksia Online
(d.a/shqiptarja.com)