22 marsi, Nosi: Rrëfej ardhjen
e Berishës në pushtet

TIRANE- Niko Nosi tashmë është një emër që pak kush e kujton si të lidhur me politikën dhe zhvillimet e saj në dekadat e fundit. Profesor I fizikës në Tiranë, teknicien dhe tashmë një simpatizant i thjeshtë i PS-së, fiks 20 vite më parë ishte kryetari I KQZ-së që mbikqyrte dhe çertifikonte rezultatin e zgjedhjeve të para që do të sillnin në pushtet PD-në, në 22 mars 1992. Në një rrëfim të gjatë për "Shqiptarja.com", ai tregon se si u bë ai proces zgjedhor, interesat e partive për të fituar dhe vendosmërinë e PS-së së Fatos Nanos për të mos fituar me çdo çmim.

Z.Nosi, çfarë ishin zgjedhjet e 22 marsit 1992?
Votimet e 22 marsit 1992 ishin të dytat votime pluraliste që u bënë në Shqipërinë postkomuniste, por të parat që ndërruan sistemin dhe ku mori pjesë një spektër i plotësuar forcash politike, sepse kishte nisur pluralizmi. Mua më dhanë rolin e kryetarit të KQZ-së.

Si arritën te ju?
Unë isha një intelektual i asaj kohe, me gradë shkencore, pedagog i fizikës në universitet.

Pra anëtar i "bandës së profesorëve" të llojit të Skënder Gjinushit?
Jo jo. Bile PSD ishte bashkë me PD në koalicion në ato votime, bashkë me republikanët që qëndruan nën sqetullën e PD-së, kurse socialdemokratët qëndruan në koalicion në atë kohë dhe kur nuk e gjetën veten në atë mjedis u larguan. Unë isha kandidaturë e PS-së, e cila po përzgjidhte kandidaturat. Kam përshtypjen se mua mund të më ketë propozuar Maqo Lakrori, që ishte një ndër drejtuesit e partisë.

Kush ishin të propozuarit e tjerë?
Nga PS ishte edhe prof. Osman Kraja, rektor, njeri me reputacion dhe integritet dhe me njohuri të forta administrative. Ishte dhe një prokuror, pra ishim tre anëtarë në komision. PD kishte përfaqësuesit e vet, por zv.kryetar u zgjodh Urim Bujari nga PD, gjithashtu matematikan i njohur i asaj kohe. Kishim edhe spcialistë të tjerë që mund të ndihmonin në informatizim, pra ishte hera e parë që ishte menduar që në KQZ të ishin jo vetëm përfaqësues të partive, por edhe të profesioneve të nevojshme që mund të ndihmonin. Situata politike ishte jashtëzakonisht e acaruar, por fakti që shumica vinte nga institucione arsimore dhe shkencore dhe kishin njohje me njëri-tjetrin ishte një faktor frenues për sherre dhe përgjegjësi të madhe. Natyrisht seicili do të mbronte interesat e partisë së vet, por kishte edhe përgjegjësi për të vënë ligjin, i cili kishte mjaft të meta. Ai ishte përgatitur pa ndonjë përvojë të madhe, kishte të meta deri në absurd, sepse mund të krijoheshin situata që kombinimi i rezultatit mund të ishte i tillë që numri i deputetëve të dilte me mijëra, sepse nuk kishte një kufi të sipërm për pjesën proporcionale të parlamentit. Një pjesë ishin deputetë zonash, një pjesë ishin nga proporcionali, por ishte vendosur në ligj një formë tek e cila mund të ndodhte që numëruesi të shkonte drejt zeros dhe thyesa të shkonte në infinit. Ne patëm faktorin ndihmës që afatet ligji i kishte parashikuar të gjata, ndërsa më vonë erdhën duke u shkurtuar, duke prodhuar defekte. Afate duke filluar që nga miratimi i komisioneve zonale, paraqitja e kandidatura, rregjistrimi i tyre etj. Duke qenë se ne kishim kohë menduam që të marrim në shqyrtim në 10-15 ditët e para, vetë ligjin për ta njohur vetë, por në mbledhjet e komisionit.

Për çfarë kohe bëhet fjalë?
Ka qenë fillim shkurti. Ne i morëm nen për nen duke supozuar situata që mund të ndodhnin, situata ku nuk dihej se kush fitonte, pra nëse e aktualizojmë, sikur askujt nuk i interesonte të hapeshin kutitë. Ne morëm disa vendime ndërmjetëse se si do t'i zgjidhnim këto situata. Marrja e këtyre vendimeve ishte gjetja e zgjidhjes përpara se të ndodhnin këto situate. Mbi të gjitha morëm një vendim që të mos ndryshonim vendimet. Pra të ngeleshin ashtu siç i kishim thënë kur ishim të zhveshur nga intersat partiake.

Pra ju ishit teknicienë pra të ishit njerëz politikë?
Ne e vendosëm që të ishim të tillë, sepse nuk kishte asnjë nen që të na detyronte ligji. Kjo e shpërndau anën konfliktuale të punës në KQZ duke e spostuar në fillimin e veprimtarisë së komisionit, kur mund të zgjidheshin gjërat shumë më lehtë. Nga ana tjetër fushata ishte shumë e ashpër në terren dhe ndaj nesh nuk kishte ndonjë vëmendje.

Pra paska qenë e kundërta psh e vitit 2011 kur vëmendja dhe shpresa ishte në KQZ?
Po e kundërta komplet. Ishim gati-gati të pavarur.

Pra ishit si KQZ në hije, ndërsa sot është KQZ-ja ajo që vendos fitoren apo humbjen?
Po po. Po ju them se si socialist në atë komision kam patur vetëm një ndërhyrje nga PS, e cila nuk ishte ndërhyrje institucionale e partisë, por e dy deputetëve që erdhën e më thanë që x deputet i PD-së, ka shkruar emrin gabim në listë, kur e kanë rregjistruar dhe ti si kryetar ke të drejtë ta çrregjistrosh. Ata shkonin me idenë se po ta çrregjistroja unë ajo zonë do të ngelej pa kandidat konkurrent.

Ajo zonë ishte bastion?
Po ajo zonë ishte bastion në rrethinat e Kavajës. Unë u thashë se ja e bëra unë si komision, sepse në bazë të ligjit e kishte shkruar emrin gabim dhe nuk përputhej me dokumentet e identitetit, por ligji thotë që brenda 2 ditëve të vënë kandidat tjetër dhe njerëzit këtu nuk po votojnë për emra, por për partitë dhe ne nuk fitojmë asgjë. Kjo ishte e vetmja ndërhyrje zyrtare. Në fund atë që bëra ma vlerësuan pavarëisht se PS-ja humbi, sepse ne duke mbrojtur ligjin, kishim mbrojtur edhe interesat e partisë. Orientimi ishte: ne do të bëjmë një shtet pluralist, do të përballojmë një tranzicion dhe do të mbrojmë shtresat e caktuara që kemi përsipër t'i mbrojmë. Nuk kishte as program, as qëllim që t'i fitonim zgjedhjet me çdo kusht, duke bërë edhe manipulime. Kjo mua si kryetar ma lehtësoi shumë punën, nuk merrja përssipër urdhëra të tilla nga partia. Shikoj me dëshpërim kohët e fundit janë bërë shkelje flagrante.

Ju kishit kontakte me Fatos Nanon si kryetar i PS-së?
Vinte një punonjës i PS-së, por më tepër për tu informuar, për mbarëvajtjen e KQZ-së, sepse edhe baza teknike e votimeve ishte sipas ligjit në dorë të qeverisë që ishte me kryeministër Vilson Ahmetin, duke nisur që nga fletët e votimit. U bë diçka që çdo kërkesë e PD-së për të ushtruar kontroll në çdo pjesë të procesit zgjedhor qoftë teknikisht, qoftë në shtypshkronjë ku bëheshin fletët e votimit, pra çdo kërkesë u pranua. Bile lejuam edhe sekretimin e fletëve të votimit, me një kod sekret të PD-së, që ne nuk e dinim, lejuam kundërshtarët, që në konfigurimin e fletës së votimit kishte një strukturë kokrrizore, si të shpërndash kokrra orizi, në formë eliptike dhe ata futën një procedurë në faqosje si tip barkodi, që ne nuk mund ta gjenim kurrë, sepse ishin si një kostelacion yjesh dhe ne nuk mund ta dinim. Ata e futën që të siguroheshin që ne që kishim shtypshkronjën nuk prodhonim fletë votimi false.

Ishte shtypshkronja e letrave me vlerë?
Po. Pra lejuam çdo kërkesë të opozitës.

Po të donit mund të bënit manipulime?
Po të donim mund të bënim manipulime, por nuk kishte një orientim të tillë. Rëndësi kishte të ishte një proces i besueshëm, i pranuar nga të gjithë. Edhe vetë partia që humbi e pranoi rezultatin.

Pra PS-ja nuk kishte një dëshirë për të fituar me çdo çmim?
Jo, absolutisht nuk ndihej as në nivele të larta, as në nivele të ulëta. Mua më kërkonin informacion, edhe presidenti i republikës, Ramiz Alia, që dërgonte një nëpunës të vetin për të marrë informacion, por hynte nga dera kryesore e KQZ-së te Pallati i Kongreseve, i deklaruar se kush ishte. Nuk kishte as telefonata, se në atë kohë ne nuk kishim as celularë, as email-e. Interesant ishte se ne vendosëm edhe monopolin mbi njoftimet, ia jepnim ATSH-së që ajo t'ia shiste medias, me një vendim unanim.

ATSH-ja ishte e besueshme në atë kohë?
Po sepse asnjë lajm nuk u deformua, apo kundërshtua, madje ishte edhe më e besueshme se sa radio dhe televizioni shtetëror. Kishim kërkesa edhe nga gazetarët e huaj dhe në shërbim të tyre kishin tre sekretare, na shërbente edhe një miniadminstratë e kuvendit edhe pse ai ishte shpërndarë. Mbaj mend që shefi i sektorit të marrëdhënieve me jashtë në kuvend ishte Edmond Haxhinasto dhe ai kishte një zyrë të vogël, ku unë bashkë me nënkryetarin që ishte i PD-së, prisnim ambasadorët, kur vinin për takime.

Ambasadorët për çfarë interesoheshin?
Për mbarëvajtjen e procesit dhe sidomos ambasadorët e vendeve që kërkonin ndryshim të sistemit e që sot janë vendet tona partnere në Perëndim, nga pyetjet që bënin dukej se kishin një ankth se mos do të bëheshin manipulime. Dhe unë kam bindjen se nga të gjitha takimet që bënin me ne iknin të bindur se nuk po ndodhte një gjë e tillë.

Përfshirë edhe ish-ambasadorin e SHBA Rajerson?
Rajersoni erdhi, por me një qëllim tjetër. Ai donte t'i sillte vetë fletët e votimit, të printuara ose nga Instituti Demokratik, ose nga ai Republikan Amerikan, nuk e mbaj mend. Të dy ishin prezentë, të dy na kanë ndihmuar, por njëri prej tyre kishte prodhuar fletët e votimit në Austri dhe kamionët kishin ardhur në doganën e Hanit të Hotit dhe dogana nuk i zhdoganonte.

Përse?
Sepse duhej autorizimi i pritësit, qeverisë shqiptare dhe KQZ, por asnjëri nuk i pranoi.

Me çfarë motivi i refuzuat?
Ishte jashtë ligjit.

Përse jashtë ligjit nëse Instituti Republikan apo ai demokrat amerikan vijnë me qëllime të mira për të shtuar besueshmërinë e zgjedhjeve, për fletët e votimit?
Ato mund të ishin prezentë, gjatë procesit të prodhimit në Shqipëri, me specialistët e tyre dhe ne u lamë kodin e tyre, çelësat e kontrollit. Por fletët e votimit nuk mund të hynin, sepse ato hynin me një kod të palës tjetër. Unë isha me atë që opozitës t'i hiqeshin të gjitha meraqet për votën, por edhe partia në pushtet duhej përfillur sepse edhe ajo ka një elektorat. Këto fletë votimi që vinin nga jashtë ishin pa kodin e PS-së.

Ambasadori amerikan e priti keq refuzimin?
Mund të them se ambasadori amerikan iku shumë i dëshpëruar, sepse i ishte dhënë një garanci jozyrtare.

Garanci nga PD?
Garanci nga dikush në PD, prej andej sigurisht, sepse këtë e tha edhe në takim. "Ne kemi patur një OK"-më tha Rajerson. "Unë nuk di gjë - i thashë. Në takimet e tjera me njerëz nga stafi i ambasadorit Rajerson dhe me përfaqësues të PD-së dhe njerëz të tjerë komisionerë të PD u gjet rruga që PD u garantua 100 për qind që kishte akces në çdo gjë: lista votimi, emra, në çfarë të donte. Unë nuk e kuptoj absursin e votimeve të fundit ku opozitës nuk i jepet kontrolli mbi listën e zgjedhësve.

Ju ua dhatë atëherë?
Të gjitha, megjithëse nuk nuk kishim një databazë elektronike. Por kishim fotokopje.

Pati kontestime?
Po pati nga të dyja palët, por gabime nga administrata që e kishin rrugën dhe mënyrën e zgjidhjes dhe kohën e duhur. Në fund asnjë forcë politike nuk u ankua. Atëherë lokalizimi i zgjedhësve ishte më i kollajtë dhe ishin edhe letërnjoftimet e kohës së komunizmit, krejtësisht të garantuara, sepse ishin unikale ato letra, bojë apo kapëse dhe emrat e shkruar me bukurshkrim.

Z.Berisha ju kontaktoi ndonjëherë ato kohë?
Jo asnjëherë. Më ka kontaktuar vetëm Paskal Milo, si përfaqësues i PSD-së, opozitës. Më ka marrë në telefonin zyrtar të komisionit, në orarin e punës. Ndërhyrja ishte personale, por kishte një farë të drejte, sepse dora-dorës që vinin rezultatet nga zonat, numri i deputetëve nga proporcionali, numri i deputetëve të PSD-së ndryshonte një më pak një më shumë, pra ishte në cakun delikat dhe ai emër fitues që ngrihej ishte vetë Paskali. Ai doli me vota të sakta, dhe jo me votat e Ndroqit apo të Paskuqanit siç ndodh sot me të tjerë.

Ju si e përjetuat 22 marsin 1992?
Unë meqë kisha punuar 8 vite në ambasadën tonë në Romë në kohën e socializmit, si përfaqësues i Ministrisë së Arsimit për misionet kërkimore dhe shkencore deri në 1989, e kisha një ndjenjë që do të vinte pluralizmi edhe në Shqipëri. Kisha edhe një ide të qartë se çfarë ishte pluralizmi. Mendoja se do të vendosej një pluralizëm i ndershëm, por e dija se çfarë ndodhte në të ashtuquajturat demokraci në Afrikë apo Amerikën Latine. E dija se kishte manipulime zgjedhjesh, që kishte demokraci, fasada të diktaturave dhe në 22 mars, nga mënyra se si ndodhi rrëzimi, nuk më pëlqeu, sepse mendoja që duhet të ishte një proces evolutiv dhe jo një përmbysje e tillë, sepse këto lloj përmbysjesh të çojnë në nivelin zero, siç edhe ndodhi. Do të kishte shumë zhgënjime, shumë hapa prapa. Unë kasha folur edhe me një prej eksponentëve që kishte shkruar në shtyp dhe që u thirr nga Ramiz Alia në takimin e famshëm me intelektualët në gusht 1990, për t'i marrë mendim se si mund të bëhet tranzicioni…

Kush ishte ky?
Me Ylli Popën, profesorin e nderuar, në një takim përpara 22 marsit. Ai ishte mbështetës i fortë i këtyre proceseve dhe sidomos vinte në plan të parë të të bëheshim si Europa. Unë i thashë: 'Profesor, po sikur të bëhemi si Afrika?".

Profesor Popa ishte për një rotacion poitik?
Po për një rotacion politik. Ai e thoshte në mjedise dhe unë isha njeri i afërt me të. Ai kishte edhe një gjë. Në ato që fliste ai bashkëngjiste idetë e shumë njerëzve me të cilët bisedonte, pra jo vetëm botëkuptimin e tij.

Përfshirë edhe zotin Berisha?
Patjetër. Ai mori kontakte atëherë. Mua më erdhi shumë keq që ai nuk u fut në politikë, por edhe po të futej, nuk e di se sa do të respektohej mendimi i tij.
(Në foto: Ish-ambasadori amerikan Rajerson me kryeta rin e PD-së Berisha dhe Eduard Selamin në 1992)
(sg/shqiptarja.com)

TAG:
• kqz