Dëshmia e Ipeshkvit Katolik të Shkodrës: Si ushtarët gjermanë, flinin e hanin në makina dhe mes popullit

Kisha nevojë e dëshirë ta shkruejsha këtë libër, tue e zgjua argumentin për shumë ngjarje që kanë ndodhë brenda e rreth meje.

Kushdo mund të shkruejë diçka për jetën e vet, sidomos kur ia ka mbërrittë shtatëdhjetë vjetëve të jetës, si unë. Mbasi në njeriun asht filozofia e jetës, që mund të na japë zbulime edhe ma të rëndësishme se ata të shkencave, që kanë punë me ligje e kozmos o, një diçka ma me vlerë se ka një ndërtesë muzeumi që ruhet nga roje të pagueme, pohojmë se njeriu asht realizimi i unit të vet, personës së vet. Atëherë jemi të detyruem të hidhemi në jetë e, tue qenë se kjo asht pronë e Zotit dhe jona, të arrijmë me realizue veten tonë në kohë e hapsinë, deri në fund. Por jeta nuk kafund. Kjo asht një lidhje e përditshme dhe e çastit për çast e të gjithë veprimeve tona koshiente e inkoshiente, që fillesën e ka në kohë e, kjo asht dita e lindjes, e cila në realitet nuk mbaron kurrë. Na jemi individë, qenie personale e sociale, që kalojmë në amshim.

Tue kundrue jetën time e shoh të mbushun me ngjarje sasiore dhe momente, për këto arsye: së pari, si çdo njeri, jam bir i Zotit e së dyti jam bir i prindërve të mi. Më ka ra për shtat në jetën teme vorfënia deri aty, sa me qenë i vobekti publik i qytetit. E mos u çuditni për këto fjalë: ia kam pa hajrin vorfënisë. Vorfënia tue qenë një gjendje vuajtjeje, të ban të zbulosh veten, t’i kontrollojsh forcat tueja, të mos mujsh të fshehësh asgja e, kjo mund të arrijë të formojë në ty dinjitet ose me të shkatërrue krejt personën tande. Pa fillue me u hjedhë në jetë, unë e të gjithë kemi pa dyert e ferrit e, mandej të pjekun e të hjedhun edhe ferrin vetë tokësuer në komunizëm. Unë ia mbërrita një ideali me u ba meshtar, tue pasë marrë një edukatë kristiane e si i ri në fillim edhe një kulturë kristiane graduale, kisha dëshirë të fortë me pasë si rregull jete, e ma vonë si ideal krishtënimin. E ideali në ato kushte të kohës, të një sundimi krejt antinjerëzuer dhe me kobe mbas kobesh, në personin tim nxuer vokacion. Njerëzit dalin fitues në çdo rrethanë edhe me ideale të tjera të mira. Por unë kam dalë fitues, kam ngadhënjye me vokacion.

Ka dashtë Zoti që unë të isha meshtar i Krishtit dhe i Kishës së Tij. E për ma tepër shugurue si Ipeshkev prej Shejtit Atë Papë Gjon Pali II-të në Shkodër, tue i përkitë kështu Kishës Shejtë Katolike me dëshirë e vullnet, me arsye e besim. Ky asht një roman autobiografik. Romanet autobiografike kanë një veçori se ndonjëherë, kanë lidhje pak me botën, por ma tepër me botën tande. Janë subjektivë e atëherë gjithçka mbyllet mbrendë, në një horizont në thellësi, me ma shumë mistere. Por tue qenë se ky roman asht historik, asht pikërisht historia e një kombi që asht futë trathtisht në diktaturë. Nuk asht vetëm persekutimi i Kishës, që e kam thanë në librin tim; “Dritat në errësinë”, por persekutimi i Kishës me analizë, me shpjegime, edhe diktatura, kjo periudhë famëkeqe, e tmerrshme për një popull të tanë në robni. Jemi rrahë të gjithë, i madh e i vogël, i fuqishëm e i ligshtë, i miri dhe i keqi, i flijuemi dhe vetë diktatori. Shqipnia pat ra krejt në zjarr. Kam pasë parasysh të shkruejsha këtë vepër me një ide të madhe: atë të Providencës. Kjo edhe e shpëton një autobiografi nga çdo mërzi dhe e shtien veprën në realitetin e historisë dhe të vlerave të saj.

Deri sa kanë qenë pa u mbyllë Kishat në Shqipni, mendojsha sa herë atë, siç thotë Kisha, se jeta e njeriut asht me vuejtje e provë. Por unë, në të vërtetë, shihsha pak në personin tim: disa vuejtje të vogla e normale. Këto nisën ma vonë te unë. Kështu me sa vuejtje familjare, me vdekjen tragjike të mbytjes së vëllait në ujë, me salvimet e meshtarëve e të popullit, veçanarisht për fe, të katolikëve, me skrupujt e jashtëzakonshëm që më kanë torturue shpirtin e trupin, për ma se tri vjetë, me arrestimin e burgun tim, dymbëdhjetë vjetë, nga dita në ditë, me arrestimin e dy herëve të tjera, por pa u dënue, me sëmundje të randa dhe me rrezik vdekjeje e sot, e sa provave të tjera të vogla e të mëdha, deri me ndonjë shpifje publike në jetën time meshtarake, që më ka takue të dëgjoj, por pa jetë të gjatë. Të gjitha këto janë sjellë në mue, po tham, në një lloj gëzimi shpirtnuer, e kam pa se Zoti i ka lejue për të mirën e shpirtit tim. Kështu jeta dhe historia gjithkund më duel, vepër e Providencës. Në njenën anë më ka çue provën e, në anën tjetër, më ka dhanë ndihmën, tue e pa qartë planin e Tij.

Plan mirësie e dashunie. E tue qenë se Krishti asht Zot, mbi Krishtin nuk mund të vehet askush. Tue qenë se ky roman asht autobiografik, personazhi kryesuer jam unë. Dalin por edhe një numër i madh njerëzish shumë pozitivë, si njerëzit e familjes sime, mësuesit, profesorët e shkollave, njerëzit e Kishës, bamirësit gjatë kohës së burgut tim e të vëllait, Gjergjit e, në kohën e lirisë Kisha, institutet e rregulltarëve e të rregulltareve, kudo, kur isha jashtë shteti, në sa vende të Europës, mjekët, infermierët gjatë sëmundjeve të mia në spitalet e Shkodrës, të Tiranës, San Giovanni Rotondo, të Zemrës së Krishtit në Negrar e të Veronës.

Nuk shkruej për njerëzit që kanë ba keq, veç për ndonjë, që ka lanë gjurmë të madhe. Lutem për ata e të gjallëve u la shteg pendimi. Jam mundue të tham të vërtetën pastër e me sinqeritet, tue vu në dukje të metat, fajet e njëkohësisht ma tepër natyrën time e, me një dëshirë me i rrëfye para Zotit e botës. Tue kujtue këtë kohë që më ka mbetë, dëshiroj të përmblidhem edhe ma tepër në kujtimet e mia, tue u lypë të falun të gjithëve për mungesat e mia, tue falë e lutë Zotin, për ata që më kanë ba keq, tue lutë Zotin e tue falënderue ata që më kanë ba mirë. E do të mundohem ta vazhdoj detyrën time të shejtë, deri sa mos të mundem ma, deri që të më lanë krejt fuqitë e jetës. Uroj të gjithëve lexim të mirë!

Qyteti ynë me vjeshtë, në këtë vjet sillte pluhun makinash, kamionësh, zhurmë të reja. Ushtria gjermane që kishte marrë ikjen, largue prej frontit të thellë të Lindjes, duket edhe në qytetin tonë. Ushtria misterioze dhe e pathyeshme ishte pranë nesh. Ushtri e lodhun, por e përmbajtun. Kthente nga fronti e thyeme, e goditun randë, nga disfatat e pamendueme. “Po shpejtojmë kumbar”, – i tha Anastazi një ditë babës. E thirrshim kumbar, edhe ai, në shej dashunie. Miqësia e flokëve ishte ruejtë përherë. “E di, kumbar, – vazhdonte me i thanë babës – se ju katolikët nuk e doni këte punë, që me hy partizanët në Shqipni”. Ia tha pa të keq kumbara, ishte burrë i mirë, i thjeshtë, zemërbardhë me ne dhe vetë punonte diçka për Lëvizjen. Punojshin tepër nipi i tij, Branko Kadia, që mbet në luftë, dhe një shegërt i tij.

“Gjermania do të dalë dhe Shqipnia do të çlirohet dhe fukaraji si i thonë një fjalë, do të hajnë me lugë ari”, – i thonte kumbara. Ai tha këto fjalë, se na jemi të mësuem me dhanë mendime, që i mbështesim në simpati të interesueme. Vendi ynë, gjithherë i okupacioneve dhe i rrymave politike që kanë ba për vete krahina, zona, shtresa, ka pritë të fryejë andej kah vijnë ernat. Komunizmi i hynë në jetë sllavizmit. Si ortodoks, kumbara e lidhte shpëtimin me sllavin. “Ka ardhë dita dhe ora e Shqipnisë me shpëtue njëherë e përgjithmonë”, mendonte kumbara i shkretë. “Këtë do ta bajë, – thonte, – raca e Lindjes, që asht kufi me ne. Tokën e kemi të ndame, por ajrin vëllaznuer”.

Kryet e sytë kumbara i drejtonte sa herë përpjetë, në këtë vjet që po afrohet, me të tana këto dhurata të mëdha fantastike.

E qielli që ka besë, ka të njajtin diell e hanë. Hyjtë që lëvizin kanë ligje drejtësie dhe retë që shëtisin, shprazen kudo me shi e, shpesh herë janë të dobishme, kur nuk kanë pasione e mizori. Kumbara i butë lidhte jetën me kishën shejte ortodokse. E shumë ortodoksë të Shkodrës, ishin me Serbinë e Malin e Zi. Ai e dinte se në Rusi kishte punue djalli, por toka jugosllave nuk e prishë shejtninë. “Edhe pak e do të jemi mirë, do të jemi të lumtun”, -thonte kumbara. “Luga asht afër gojës. T’i godisim dhambët”, – tha me ironi të lehtë, një puntuer tjetër i kumbarës që ishte asnjanës. “More kumbar i dashun, këto punë nuk janë gja”, – i fliste baba me qetësi e seriozitet. Baba e njihte mirë barakën e kinkalerisë, kur kishte punue afër Durrësit, me tregtarët e Shkodrës.

Ma vonë, kur do të ngjajshin punët e zeza të Shqipnisë, do t’i kujtoheshin këto fjalë të babës, se kumbara ynë do të ankohej fort dhe do të vdiste, pa mujtë as me u ngie si duhet e, me dëshirue edhe rakinë që kishte pak për zemër. Shqipnisë filloi me i ra qielli i kumbarës. Jeta ishte përzie. Një të dielle e kjo me të gjitha të diellet, ushtri të organizueme, shihshin meshë në Kishën Françeskane të. Në orën 9ºº, ishte mesha për ata. Ata qendrojshin me rigorozitetin e besimit dhe të natyrës së tyne. Na fëmijët këndojshim në koro. Vinte edhe një violinist dhe një klarinë. Të dy shqiptarë. Na këndojshim në meshë kangët e Hajdenit. Një kangëtar gjerman, që kishte ardhë në koro me ne, këndonte fort bukur; “Ave Maria” të Shubertit. “Poshtë ushtria gjermane” dhe me zane të fuqishme, këndonte kangë popullore fetare.

Padret françeskanë, kishin simpati gjermanët. Padret nuk flitshin për gjermanët. Na thojshin vetëm se janë komb i urtë e, i rreptë. “Ata nuk do të qëndrojnë këtu, do të shkojnë”. Ushtria kishte hy në oborrin e Kuvendit. Në oborrin e shkollës, nuk vijshin kurr. Na thojshin padret: “Të mos përziheni me ata”. Në qytet gjermanët, kishin hy kudo nëpër lagje. Ata erdhën edhe në rrugicën tonë. Flejshin e hajshin vorfnisht, në makinë. Mes popullit, mes familjeve ishin të qetë dhe të urtë. Kishin urrejtje. I kishin mëni komunistët. Lëshojshin fjalë kundër tyne: “Komunistët janë të këqij”. Por për komunistët mendojsha se ishin pak, pak me numër. Në klasë ishim shumë nxanës. Ndonjë nuk më pëlqente. Një-dy prej tyne, nuk erdhën ma në shkolle. Çka kishte ndodhë? I kishin kapë. I kishin çue në komandën gjermane.

I nisën për Prishtinë, me urdhën të premë, me sa të tjerë. Njeni prej nxanësave, nuk ktheu ma. E kishin pushkatue.

Ishte Zefi, shtatgjatë e me sy që nxirrshn shkëndija, kur zemrohej. “Bir, bir, – thonte e ama tue rrahë shplakë, – çka na gjeti! Çka t’u deshën këto punë? Politika u ka hangër kryet sa njerëzve, jo ma ty, pa t’u rritë mirë shtati. Ani me gjermanët”. Shumë gra shkuen me u pjekë e ata që ishin të afërta i thanë: “Çka qe ky kob i zi për Zefin tonë. Kush e prite këte punë. Na po mendojshim se po lirohej”! Shkoi Maria, Tonja, Lajdja e Filipit, Dani e sa tjera. U qit vaji me kuje. Disa gra ma të largëta, bisedojshin si veçmas njena me tjetrën. E njena tha: “E për çfarë ideje me dekë! Kësaj i thonë me shkue si qeni në rrush”. “Por mendoni, moj gra, – foli një partizane e fshehtë që duel aty si pa pritë, – ky vdiq, por e ka pasë diku. Disa luftojnë me prue ditë të bardha”. E nuk foli ma.

Qyteti i çuditun randohej, kishte pamjen e turbullimeve e të frikës. Vriteshin njerëz. Baheshin atentate. Gjak në rrugë. I bajshin komunistat. Edhe këta kishin të vramë. Para prefekturës, i kishin qitë për t’i pa. Ishin të shkyem rrobesh: plot baltë e gjak. Njerëz grupe-grupe, shihshin e shkojshin. “Do të hakmerremi”, – ndigjohej ndonjë za. Gjendja u ba shumë e keqe. Ankth, pasiguri. Shkova edhe unë me pa. “Janë komunista” – thojshin. M’u dhimben si njerëz. “Pse me vdekë këta”,- mendova me vete. Mes sa njerëzve, një fytyrë thatime, me një pamje të parandësi, lëshoi për rrëshqit këto fjalë: “Kanë dekë për Shqipni, me ndihmue fukaranë, me hangër barabar, kanë dekë për liri”. Për të parën herë ndjeva diçka tjetër për ata. Tue qenë ditë e vrantë, pritsha kur po delte dielli dhe të vinte nata, me hanë e yje të bukur.

Vangjeli i mirë, me të cilin kishim të ngjituna dhomat e shtëpisë, më shqetësoi një ditë. Punonte në shtëpi dhe godite këpucë edhe për partizanë që ishin në mal. Unë nuk shkojsha kurr në dhomën e tij, por e shihsha kah godite këpucë te dritarje e dhomës, para së cilës na detyroheshim me kalue. Në këte ditë më foli për një djalë të ri, të rritshëm. Më tha se asht fort i zoti dhe ky me popullin, do ta çlrojë Shqipninë. “E ka emnin Enver dhe ka ba shkollë të madhe në Francë”. Me një siguri e kënaqësi më tha se Enveri, do ta bajë Shqipninë bahçe me lule. Ishte hera e parë që po ndigjojsha tue folë për Enver Hoxhën. Mbasi ndeja edhe pak, u largova atë ditë shpejt nga dritarja e Vangjelit. Se kush do të ishte ky djalë i ri e, fort i zoti, do ta merrte vesh për katërdhjetë e pesë vjetë, krejt Shqipnia dhe bahçet me ferra të saj. Një ditë, gjermanët e lanë qytetin. Ata u larguen nga kazermat, nga spitali që e kishin ba të vetin. Një largim i shpejtë e, rigoroz. Mirë që u larguen. Kjo ishte njena pjesë.

Ditën e nesërme, hynë partizanët. Po kjo?! Dita e 29 nandorit ra në qetësi, në një heshtje, në një ditë si kot! Ditë e vrantë, pa diell. Orë-orë nisi të bjerë një shi i imtë, për të ba një baltë rrugash. S’ka gajle. Prej balte jemi krijue edhe na njerëzit. Këta janë vetëm shqiptarë. Kemi kërkue të jemi vetëm na. Partizanet i pashë. Vijshin nga mali, nga kodrat e afërme të qytetit. Nuk ishin të veshun mirë: disa prej tyne me shkarpa në kambë, të ndyet e të palamë. Kishin mbi krye kapela me yll. Yje në qiell, yje edhe në kapela. Kishte edhe disa vajza partizane, të veshuna ushtare. Gratë që i shihshin, thojshin: “Nuk kemi pa kështu. Edhe vajza në mal. Edhe vajza të veshuna ushtare?! Çka u duhet, u raft pika, me u përzie në këto punë”?! foli një Lizë, me Antonietën.

Disa prej tyne ishin komunista. “Këta kanë fitue?! Komunistat kanë fitue?! Po këta janë pak, fort pak me numër”, mendojsha unë. Disa njerëz që ishin përreth në krye të “Dugajëve të reja” e “Fushë Qelë”, kishin dalë me i pritë. Anastasi jo. Teofiku, Avnia, Ibrahimi, një Todo, një Kosto, të cilët u shtërngojshin duert. Edhe disa gra me perçe. Shumë njerëz grumbulloheshin. Njofta gjithfarë fytyrash, por nuk ua dijsha emnat. Kishte asish që i përqafojshin, i puthshin. Kishte asish që bërtitshin me të madhe: “Mirë se erdhët në Shqipninë e lirë. Ju lumtë”. Kishin dalë disa edhe me tubë lulesh. Ku i kishin ruejtë ato lule, kah fundi i vjeshtes?! Ato lule të dashuna që mbesin, duhen për vorreza.

E atëherë u banë ma shumë njerëz. Sa do të delshin ma vonë?! “U lumtë – u thojshin, – sot asht dita e çlirimit”. E ata kalojshin me krenari e tue u ngatërrue zanesh, këndojshin; “Po ngrihet flamuri i çlirimit”. Po ky çlirim, a nuk asht fillimi i një epoke të madhe dhe për vjetë dhe për dekada, që do të vente në lëvizjë çdo njeri që do të jetonte në këte kohë të maskave dhe në këte tokë të tmerreve?! I erdhi radha njeriut të cilit i shiheshin brinat. E ky njeri çka nuk tha, çka nuk do të bante?! Nata e parë e çlirimit ra, u err. Pritej dita. Dita dhe ditët dolën pa u pa ma, asnjë dritë. Eklips e përmbi eklips. Mos vallë kjo asht dita në të cilën njeriu nuk asht as në qiell, as në tokë?!

 Baba mundohej fort, të mos na lente pa kafshatën e gojës. Ajo që na prishte punë, ishte se krejt jeta jonë, bahej në një dhomë. Aty zjarri, buka, fjetja, gjithçka ngushtë. Dy dritare të vogla, pa hekura. Ma mirë pa hekura. Burgu i ka këto. Mungonte rregulli, megjithëse nana e kujdesshme dhe motra që rritej, përpiqeshin ta mbajshin pastër. Nuk kishim asnjë komoditet. Skamit që na kishte mbulue, nuk mujshim me i shpëtue. Duhej me u ruejtë, të mos na lëshonte zemra, pse dekurajimi ban me humbë edhe të ardhmen. Ky hyn fshehtas, në fillim pa u kujtue e, kur kalon një kohë, mund ta shohish ramjen e vërtetë. Por ky dekurajim, nuk shihej. Unë mendojsha se rruga ma e mira për të shpëtue, asht lufta.

E kjo, në këte rast, donte të thonte rezistencë. Kjo do të tregohej te unë, me disa përpjekje. Mbasi më pëlqente shkolla, bana një përgatitje gjatë verës, për të kalue nga e treta e gjimnazit, në klasën e pestë. Por u lodha. E mundimshme qe atëherë klasa e pestë. Mbas së pestës, tue qenë se jeta vështirësohej e, baba nuk gjente punë, gjatë verës fillova unë një punë. Mendova të përgatitëshe meze në shtëpi, për t’i shitë si ambulant, në tavernat që ishin shumë nëpër qytet. Baba mbet i premë për këtë punë e, nana më kundërshtoi me lot ndër sy, se ishte diçka që nuk e duronte edhe mentaliteti ynë. Pata një farë vështirësie në fillim. E morën vesh të gjithë, farefisi, shokët e familjet e zgjedhuna të qytetit, profesorët e se me këtë, quhesha i vorfni i dukshëm i qytetit.

Në tavernën e parë kur hyna, me lejen e të zotit të quejtun Zef Kushi, njerëzit nuk më njihshin, por u çuditën tue më pa edhe të veshun mirë. Iu bana përshtypje. Mbrenda pak ditëve, më njohtën të gjithë. Shumë nga të zotët e tavernave, pakojshin mezet e tyne, për të më lanë të shitsha unë të miat. “Asht student. Vazhdon shkollën”, thojshin njerëzit njeni me tjetrin. Të gjithë i blejshin me dëshirë mushkniat, kordhat, (kukurec) qoftet, për të më ndihmue. Të gjithë kishin një nderim, një simpati dhe një dhimbje mirësie. Këte punë e bajsha në orët e mbramjes, porsa të errej e, shkonte puna deri vonë. Mbas pak muejsh, desh me ardhë edhe vëllai, Gjergji. Mori edhe Gjergji një enë me meze të ndryshme. Tue qenë pesë vjet ma i vogël se unë, e bante punën me ngadalë. Po Gjergji vonohej edhe vetë. Kishte kënaqësi me ndigjue biseda të ndryshme. Ishte natyrë shumë kurioze. E dojsha fort e m’u dhimbte, sidomos dimnit, se mërdhite. Edhe baba që rrinte në një vend te “Dugajët e reja”, për të na furnizue të dyve, më thonte se Gjergji vonohet.

“Ma len mue punën e Gjergjit”, – i thojsha, – se nuk dojsha t’i bërtiste. Unë e dijsha, pse vonohej. U ndeshnim të dy rrugës e nganjëherë, edhe në një dugajë. “Aty, – më thonte Gjergji – se flasin për qeverinë. Thonë se nuk do të zgjasë shumë kjo qeveri”. Qysh i vogël i pëlqente, me ndigjue kudo këso bisedash. “Mos u mërzit – i thojsha, – se edhe na nuk do ta vazhdojmë ma këte punë. Na do ta ndihmojmë babën, sa të mundemi”. Na vazhdojshim shitjet në zemër të qytetit, e fillojshim te pijetorja e Zefit, në krye të lagjes “Rus”, përmbi kishë e, me radhë te “Fusha e Çelës”, deri te bashkia, një qendër ku ishin edhe ndërtesat e zgjedhuna të pijes, si ajo e Ndoc Koliqit e, Zef Radovanit, e Mëhilloshit e, mandej disa tjera, që mund t’i thojshim ma kollaj mejhana, sidomos atyne kah Serreqi. Kishim edhe mejhana të vogla ndër skuta, ku këndonte ndonjë gjysmë sarahoshi, me za të shkyem.

Bisedat i bajshim të shkurta, midis rrugës, me vëllanë e, mandej merrshim hov për të krye planin tonë të shitjes për atë natë.

Kur shihshim se ishte mbrendë në ndonjë dyqan, një shitës tjetër, e ishte Bajrami, ma i madh se na në moshë, na nuk futeshim aty. Edhe ai ashtu bante. Ne na blejshin të gjithë, por na dojshim që edhe ai t’i shite. Kur ishim të dy afër, për të hy në klub, u kapshim njeni me tjetrin. Ai donte të hyjshim na. Bajrami kishte zemër të mirë. Pijshin shumë njerëz e, ishte formue një lëvizje e madhe. Ishte gjallni kohe. Kishte kategori të ndryshme njerëzish: fillojshim herët me hamajt e djersitun, zanatlitë e lodhun, punëtorë që kishin pijetoret e veta të preferueme. Edhe nëpunës, oficerë, intelektualë dhe disa profesorë të liceut të shtetit, që shiheshin rrallë, ma tepër në netë të festave të posaçme.

Shumë njerëz më jepnin kurajo. “Asnjë mërzi të mos keshë, – më thojshin. – Kjo punë e përkohshme asht nder për ty”. Ai që nuk më fliste kurr, ishte Gjakova, shpirti i mejhanës së Pjetër Bushatit: një mejhanë e vogël, me duhmë rakie e tym duhani. “Si të duket kjo botë? – e ngacmonte Simoni i Tefës, ky gaztuer përzies, që fuste meze me dy bulshijt. Gjakova i mendueshëm me fytyrë të zezë, si të një jevgu e, që sa herë rrinte me duer mbrapa afër prakut të derës, thonte se; “kjo botë ka sytë e kambët e shejtanit”. Gjakova nuk kishte punue kurr në jetën e vet. Ishte dembel i vërtetë.

Pinte e hante aty pa pague asgja. Dhjetë herë hynte e dilte e gjatë ditës në dyqanin e tij e, priste e përcillte gaztorë e qejfli të urtë, që pijshin te Pjetri, te dyqani i tij në Gjuhadol e, rrijshin me Gjakovën. Ishte një grup i mirë njerëzish, që të jepshin voen pa të kuq, kur dojshin. Mue më takonte me e ndigjue pak kohë këte humor shkodran e, Gjakovën që i fliste fjalët si një filozof popullor e, thumbonte me lezet e holli pak, edhe regjimin e ri e të panafakë të fukarave, që e thonte të horave. Nuk mund ta pohonte këtë fjalë, se kishte frikën e regjimit, që nuk ia bante ndera me qenë i përqeshun.

E unë kalojsha prej një pijetoreje në tjetrën. Pijshin edhe dy avoketën të njohun të qytetit: Paulin Pali e Myzafër Pipa. Ishin nderë e qytetit. Për të parin, më tha një ditë Padër Gjoni, se do të vinte me dhanë mësimin e drejtësisë, në liceun ‘Illiricum’. Por nuk u ba. Nuk u ba kjo gja e mirë, pse do të baheshin të gjitha të këqijat. Nisën gjyqet e tmerrshme në salonin e kinema “Rozafat”, kundra qinda të quejtunve anmiq, prokurori i tërbuem Aranit Çela, e ndezte flakë sallën e lëshohej si një bishë e egërsueme, kundër sa jetëve të vume ndër hekura, thikë mbi krenat e tyne, plumba në zemrat e trutë e tyne. Të dy avoketnit mbrojshin me guxim të drejtat, tue vu veten në rreziqe, sikur ashtu do t’u ngjante edhe këtyne, me mbyllë jetën në rreziqe, këto idealista ndër torturat e birucave të Sigurimit.

Të dy këta kishin marrë vesh se unë isha student e kur u gjeta, tavolinës së tyne, pijshin jashtë se ishte kohë vere, te klubi i Mëhilloshit, më folën me dashamirësi pak fjalë njeni dhe tjetri. Ata i mbyllën fjalët inkurajuese: “Kështu ke me njohtë jetën, edhe ma mirë”. Unë u largova prej tyne me një gëzim, se këto fjalë m’i thojshin njerëz të dalluem e, më hini në krye mendimi se çka asht njohja e jetës dhe si bahet e mundun kjo. Jeta mendojsha se nuk ishte diçka që e ke në dorë konkretisht, si një diçka materiale, si një copë tokë, si një pasuni, as si një pushtet. Deri tash nuk kisha ndonjë zbulim mbi këtë madhësi që nuk kapet, ishte si një errësinë e, m’u edhe ma e errët në ndërgjegjen time, që po formohej gradualisht.

Unë kisha formue një gjallni në qenien time. Një gjallni lufte, por beteja të paqta në një drejtim, pse mendoj, kur njerëzit janë të rij e ecin në një drejtim, përherë mendojnë për përpjetje. Mbasi më ka pëlqye ma tepër me njohtë idetë, kjo më lente larg njohjes së vërtetë të jetës. Si një natyrë optimiste kjo edhe mes vuejtjesh, e vishte realitetin tim, me disa fantazi. Po i quaj fantazi, ndërsa këto fantazi ishin mendime.

Edhe në netët mbushë me yj, kur kthejsha vonë në shtëpi, tue marrë kthesa rrugësh me pak njerëz, se shumica ishin mbrendë në banesat e veta me drita të lehta, unë pak i lodhun e i pamërzitun, kisha kënaqësi me jetue në botën time subjektive, të brendshme, të ndryeme.

Më pëlqente diçka shpirtnore. Jetën e identifikojshëm me shpirtin. Mos nisi vallë, të fillojë njohja e jetës? E u ula ditën e nesërme, të shkruej mbi temën “Jeta”. Ndërtova disa fjali. Por ngeca. Mos duhej të eci shkallë-shkallë, për të hy në ndërtesën misterioze të saj? Unë nuk dojsha të di a ka njerëz të këqij, as njerëz që vuejnë, as pamje të dhimbshme. Për këto kisha të miat. Këte nuk e kisha për egoizëm. Nuk dojsha këte lloj realiteti, që e dijsha se asht, por dojsha vetëm mendimin real. Dojsha të shihsha të mirën, të bukurën dhe idealen e, me luftue për këto. Nga një pikëpamje unë kisha arsye. Pse të ishte e keqja, pse vuejtja, pse dhimbjet të cilave, nuk ia dijsha origjinën. Isha në një kohë e në një moshë, kur kisha nevojë për qartësi e drejtim, për të mos fillue ndoshta gabimet.

Ecëshe ma tepër me një mirësi natyrore, se me dije të mbinatyrshme. Besimi më pëlqente, e vinte tue u shtue e tue u forcue në mue. Njohja e njerëzve ka qenë për mue, një punë e dytë. Me u marrë me njerëzit, m’u dukte një punë e kotë. Njerëzit mendojsha, nuk mund t’i gjykoj keq një njeri, ai mund të jetë i mirë. Ose e kundërta, kur unë e gjykoj të mirë, ai mund të jetë i keq. Njeriu asht në lëvizje. Ishte ky gjykim një sferë që nuk më përkiste mue. Shikojsha vetëm si i kanë njerëzit idetë. Hollsitë e jetës që i përkasin fort praktikës, që ka nuancat e veta të panjehuna, ata për mue një diçka tjetër. Po, kur jeta po fillonte me më marrë mue me vete, vonë e kam pa se asht e domosdoshme dhe njohja e njerëzve. Atëherë për të njohtë jetën, duhen njohtë edhe njerëzit. E çka u duhet njohtë njerëzve? Duhet dijtë se kush të rrethon. Duhet dijtë se ka qëllim-këqij, egoista, mendjemëdhaj, shpifësa, vjedhësa, gënjeshtarë, tash në botën e re spiunazh, intriganta, njerëz dhunë, shfrytzues, njerëz që të venë kambën.

Asht çudi, ndoshta anormaliteti i njeriut se, kur ka shumë punë, i ban të gjitha. Po pat pak, nganjëherë nuk ban asgja. Unë, tue u dhanë për të fitue bukën që më merrte kohë, përgatiteshe edhe për mësime. Në klasën e gjashtë e të shtatë, ecëshe mirë. Shtoheshin kuriozitetet që bante shkolla dhe ngjarjet. Vejsha oroe e shihsha diçka të posaçme. Mbas datës 29, kësaj date fikse të qahmetit, më dukej se shkolla kishte marrë një pamje tjetër. Profesorët kishin një shkathtësi: një lice energjik. Landët ishin të bukura.

Ora e filozofisë e Padër Gjonit, ishte shumë terheqëse. Një temë e hartimit dhanë prej tij: “Popujt e qytetnuem, nuk kanë nevojë për udhëheqësa”, mjaft e vështirë për ne, kishte kuptimet e veta në këte kohë të re, që në çdo minut nxirte brinat. Kohën po e shihsha me hollësi. Studentët që ishin ma të mëdhaj, rrijshin pranë Padër Gjonit në oborrin e shkollës, kishin dëshirë të bisedojshin me të. Një ditë njeni e pyet se çka ishin këto punë, që po ngjajshin?! “Mos u çuditni për asgja, – u tha Padreja. – Çka të ngjasë, do të çuditet bota”! E kjo u tha në ato ditët e votimeve të 2 dhjetorit të vitit 1945./ Memorie.al

Shkruar nga Dom Zef Simoni

G.K/Shqiptarja.com

TAG:
• kisha katolike
• Dom Zef Simoni
• nazifashizmi
• lufta e dyte boterore
• Shkoder