Monodrama...Vetëm në
teatër mund të gjeni shpëtim!

Fundjava e kaluar do të kishte qenë si gjithë të tjerat e kësaj fillimvere, me zagushi, pluhur e sherrnajë politike, nëse teatri do të kishte mbyllur dyert, sipas traditës, në këtë pjesë të vitit. Por pikërisht në një atmosferë të tillë, mora një ftesë për të parë shfaqjen e një monodrame. Që në krye të herës më duhet të rrëfej se monodrama është gjinia që më intrigon më së paku, mes formave dramatike (këtu e kam fjalën për letërsinë e teatrit, jo për stilet e ndryshme teatrore).

Në perceptimin tim, tërësisht subjektiv, monodrama është një përpjekje e sforcuar për të bërë teatër në kushtet e mungesave njerëzore dhe financiare, që e bëjnë të pamundur shfaqjen e një drame të mirëfilltë, me më shumë se një aktor. Mjafton të ftoj këtu vëmendjen e lexuesit në faktin se, pikërisht kur premierat u bënë gjithmonë e më të rralla në teatrot shqiptare, në panoramën e larmishme të festivaleve teatrore që zhvillohen në këtë vend, por edhe në Kosovë e Maqedoni, u shtuan festivalet e monodramave.

Gjithsesi, fundjavën e shkuar unë shkova në teatër ku gjeta, pa u befasuar, një sallë gjysmë të zbrazur dhe të vaposur në limitet e durimit njerëzor. Dija titullin e shfaqjes: Të gjithë janë të çmendur. Dija emrin e autorit dhe regjisorit: Naum Shundi. Dija edhe emrin e aktorit: Ervin Bejleri. Vapa dhe paragjykimi im për formën e monodramës, por edhe dramën shqipe në përgjithësi, ishin të mjaftueshme për të më distancuar nga ajo e pjesë e zakonshme e publikut të premierave, të përbërë nga miq e farefis i atyre që dalin në skenë. Nuk prisja të emocionohesha apo zbavitesha. Shpresoja vetëm të mos mërzitesha deri në pikën që të detyrohesha ta lija shfaqjen përgjysmë.

Skena ishte pothuaj e zbrazët, me përjashtim të një poltrone dyshe, një tryeze buke të shtruar thjesht, dy karrikeve dhe... një morie enësh gatimi e ornamentesh të lira, të varura nga lartësia e skenës, në formën e një modeli sistemi planetësh. A ishte vallë kjo një përpjekje e regjisorit (emri i skenografit mungonte në ftesë) për të na thënë se ky ishte mikrokozmosi ku kalonte jeta e protagonistit? Jam i sigurt se në kushtet e një buxheti pak më shumë se zero, regjisori do të kishte qenë më i artikuluar me këtë element të vizionit të tij. Për këtë u binda me vazhdimin e shfaqjes.

Teksti ishte ndërtuar si rrëfim, pothuajse linear, i jetës së protagonistit, që aty ku fillonte kujtesa e tij: fëmijëria e kaluar në kopsht. Dhe fillonte ashtu siç duhet të fillojë një tekst për të qenë i mirë: duke na paraqitur një ngjarje kryesore (që nuk ndodhte deri në fund të shfaqjes dhe, si e tillë bëhej rrethanë e përhershme): një darkë ditëlindjeje për dy vetë, protagonistin dhe gruan e tij, për të kaluar menjëherë në digresionin e parë: kujtimet e shqetësuara të kopshtit të fëmijëve.

Qysh me hyrjen e tij në skenë, përmes të ecurës, lëvizjeve dhe mimikës, aktori Ervin Bejleri na përgatiste për të parë një personazh me të meta të dukshme mendore dhe ndoshta ky ishte gabimi i vetëm në lojën e tij, sepse ajo që zbulohet më pas, është se personazhi është një viktimë e keqkuptimit dhe, më keq akoma, abuzimit qysh në fëmijërinë e hershme. Sot shoqëria shqiptare për herë të parë po merret me fenomenin e “bullizmit”, shqip vënies në lojë të tjetrit, nga individë e grupe që ndajnë hapësira të përbashkëta, pra ku veçimi është i pamundur, si shkolla, lagja apo vendi i punës.

Naun Shundi na fton ta shohim këtë fenomen me fillesë aty ku nuk na kishte shkuar ndër mend: në kopshtin e fëmijëve! Jo vetëm kaq, por ai vendos në bankën e të akuzuarve, jo vetëm fëmijët (më të pafajshmit në këtë rast), jo vetëm edukatoret (me shumë faj në këtë rast) por edhe prindët, pikërisht ata që nuk e çojnë kurrë nëpër mend të jenë fajtorë, ata që akuzojnë shkollën dhe shoqërinë për problemet e fëmijëve të tyre. 

“I rrahur që këlysh” protagonisti ynë rritet i ndrydhur, i veçuar, me një sinqeritet e naivitet shvjekian, që e bëjnë të duket shpesh komik, deri qesharak, në rrethanat aspak miqësore në të cilat e vendos realiteti i ashpër shqiptar, në “atë sistem” dhe në këtë “tranzicionin e pafund” që ende vazhdon.

Dhe në rrjedhën e rrëfimit të jetës, ku digresionet shërbejnë për të sqaruar e motivuar më mirë ngjarjet kryesore, të cilat gjithsesi janë vendosur në rend kronologjik, ne shohim të pasqyruar saktë atë që thotë titulli sartrian i monodramës: I çmenduri i vërtetë nuk është ai, protagonisti, por ata që e rrethojnë, qofshin këta një mashkull i dhunshëm, një oficer patetik, në një nënë injorante që nuk di të dojë fëmijën e vet ashtu si është, një grua pa personalitet që mundohet të marrë sa mundet nga realiteti aspak i favorshëm për të, një baba që nuk bën dot një rol model për të birin apo dy mjekë që përqeshin betimin e Hipokratit me çdo gjë që thonë e bëjnë.

Në këtë shpalosje të të vërtetave të vogla, që plotësojnë si mozaik të vërtetën e madhe, ulëritëse të “ferrit që janë të tjerët”, Shundi na ofron një dramaturgji të kompozuar më së miri, që ruan me fanatizëm unitetin e personazhit dhe stilin e narracionit, duke përjashtuar skenën kur dy mjekë vijnë të vizitojnë babain e sëmurë të protagonistit, ku rrëshqitet në një grotesk që i kalon kufijtë e teatrit. Dora dorës me shpalosjen e ngjarjeve që e kanë bërë, në harkun e shumë viteve, protagonistin të jetë ai që shfaqet sekondën që hyn në skenë: një njeri i traumatizuar e me probleme mendore, aktori Ervin Bejleri shpërfaq arsenalin e tij profesional, duke na bërë të besueshme jo vetëm çdo copë historie, por edhe fundin e pashmangshëm, sado të papritur për publikun.

Bejleri duket se e ka shumë të qartë se nuk po luan një spektakël për një aktor, nga ata që në botën anglosaksone quhen “stand up comedy”. Komunikimi i tij me publikun është sa i drejtpërdrejtë, aq edhe i fshehur e i motivuar me petkun e personazhit të tij. Gjatë një ore e gjysmë (këtu është vendi të themi se janë shumë të paktë aktorët shqiptarë që guxojnë të luajnë monodrama), ai jo vetëm rrëfen pa pushim, me temp të lartë, peripecitë e personazhit të tij, por ia del me sukses të mbajë gjallë interesin e publikut edhe me mizanskenat e tij dinamike, me marrëdhëniet e imagjinuara me objekte e njerëz të tjerë, të cilët ai i bën të dukshme për shqisat e publikut.

Ndoshta pasuria e tij vokale nuk është aq e madhe sa do të duhej për të tipizuar përmes zërit një duzinë personazhesh, por plastika e tij emocionale është mbresëlënëse, në pasqyrimin e rrethanave dhe marrëdhënieve me ngjyrime nga më të ndryshmet, ndër të cilat vlen të veçojmë përballjen e tij me nënën, kur ajo vjen ta vizitojë në repartin ku kryen shërbimin ushtarak dhe sidomos apokalipsin e dhunshëm kur fqinji i tij e detyron të shohë në sy realitetin dhe të pranojë se gruaja e tij, i vetmi njeri i mbetur në jetën e tij, në fakt ka dy vjet që ka vdekur. Përjetimi i Bejlerit është kaq realist, saqë tronditja e tij për faktin e papritur rezonin po aq fort në publik.

Si përfundim, mund të thuhet pa mëdyshje se Bejleri me këtë monodramë ofron një test të shkëlqyer pjekurie dhe përvoje profesionale, të gërshetuar me energji fizike, që mundet vetëm të përmirësohet me vazhdimin e shfaqjeve. E kjo performancë e tij, sigurisht nuk i dedikohet vetëm atij apo dramaturgjisë, por edhe drejtimit të Shundit regjisor, i cili ka ditur ta mbajë aktorin e tij në limitet e duhura të lojës realiste dhe t’i transmetojë sensin e tij të racionalitetit, por pa e ndikuar me stilin e tij të lojës, gjë që ndodh tipikisht kur regjisori është aktor në profesion. 

Besoj se Shundi autor dhe Shundi regjisor kanë qenë stimul i mjaftueshëm edhe për muzikën e Endri Sinës, prej vitesh tashmë një autor i dorës së parë në muzikën e teatrit. Ndjeshmëria e këtij muzikanti tejet të talentuar ishte një zgjedhje e shkëlqyer për këtë shfaqje. Edhe një herë Sina na tregon se si duhet të jetë muzika e teatrit dhe e filmit, gjithmonë në balancë mes të qenit sfond ose lajtmotiv, sipas nevojës, pa asnjë notë tepër, pa kurrfarë arrogance apo protagonizmi të tepruar. Muzika e tij ishte një ndriçim i fshehtë perlash përqark aktorit në skenë.

Në fund spektatori mund ta gjejë veten duke menduar se po, edhe ai është i çmendur. Është i çmendur sepse vjen në teatër kur termometri (i munguar) në sallë do të shënonte 30 gradë, kur mediat flasin për politikë 25 orë në ditë, kur ndërtesa e teatrit duket si kavie, me hyrje të reja, të hapura ku ia do kokrra e qejfit drejtorit dhe me shesh në rindërtim me urdhër të qeverisë në pik të sezonit.

Por të çmendur janë edhe ata, të tjerët, Ministria e Kulturës që premton reforma dhe ende nuk di ç’është forma, që premton rikonstruksione e ndërtim sallash të reja pa pasur as projekte, as buxhete, janë deputetët që miratojnë ligje për teatrin që nuk i ka asnjë vend i botës dhe ministrat e votuar prej tyre që i shkelin ato ligje nga mëngjesi në darkë. Madje ata janë të çmendurit e vërtetë! Sepse ata nuk e pranojnë se janë të çmendur dhe refuzojnë mjekimin!


Shkrimi u botua në Shqiptarja.com (print) në 21 Qershor 2015

Redaksia Online
(d.a/shqiptarja.com)