Shqipëria nga diktatura e absolutivizmit 
në diktaturën e relativitetit

Askurrë më shumë se sot, në kushtet e plasaritjteve të frikshme që ka pësuar ngrehina shoqërore, nuk është ndjerë një nevojë më e madhe për më shumë dritë mendimi, qartësi dhe shkallë të lartë intelekti. Askurrë më shumë se sot, nuk është ndjerë një nevojë më e madhe për një reflektim më të thellë nisur nga shndërrimet radikale që kanë pësuar rregullat e lojës në shkenca, letërsi dhe arte, dhe si rrjedhojë dhe në vetë ngrehinën shoqërore, nisur që nga fillimi i shekullit të 20-të.

Dhe sidomos në shkretinë e madhe të pakuptimësisë që përhap atmosfera nihiliste e kohës sonë. Jean-Francois Lyotard thotë se në mënyrë të thjeshtuar mund të cilësojmë si “postmoderne” krizën e përgjithëshme të metanarrativave të mëdha që kanë shoqëruar njerëzimin të tilla si dialektika e Shpirtit, hemenautika e kuptimit, emancipimi i subjektit të arsyeshëm apo i figurës punëtore, zhvillimi I pasurive etj.

 Në fakt njerëzit asnjëherë nuk e kanë banuar realisht tokën, ata gjithmonë kanë jetuar atë përshkrim, atë formë narrative, që miti, feja, filozofia apo shkenca kanë dhënë herë pas here për botën. Është pikërisht ky përshkrim, kjo formë narrative, që në epokën post-moderne të teknikës është fragmentarizuar, dhe ka hyrë në një krizë të madhe të kuptimit. Është pikërisht këtë fragmentarizim, dhe krizë të madhe të kuptimit, që mëtojnë të vënë në dukje me formën e tyre jo-lineare të narracionit kryevepra të kinemasë postmoderniste si Mullholland Drive [D. Lynch] apo Pulp Fiction [Q. Tarantino].

 Një shembull i njohur, dhe që paraqet një rëndësi të vecantë ngaqë e lidh cështjen në fjalë me atë të autoritetit shkencor, është ai që na jepet në kapitujt VI dhe VII të Republikës. Ku Platoni, tregon përmes alegorisë së shpellës, se si dhe pse njerëzit kanë etje për tregimtari dhe nuk e pranojnë dijen e vërtetë, nuk pranojnë të dalin nga shpella në dritën e diellit. Fakti është që ligjerimi, apo më mirë të themi narracioni Platonian i alegorisë së shpellës, që është dhe dokumenti I parë me të cilin fillon dhe legjitimimi i shenjtërisë së dijes shkencore në qytetërimin perëndimor, nuk është dhe s’mund të jetë shkencor.

Në fakt as vetë dija shkencore nuk mundet të dijë dhe të bëjë të ditur se ajo është e vetmja dije, pa përdorur atë dijen tjetër, tregimtarinë, që për të ka qenë, është, dhe do vazhdojë jetë dhe të konsiderohet me të drejtë mosdije. Nuk është vendi të ndjekim vijimet e pranisë së tregimores te shkencorja përgjatë ligjërimeve legjitimuese të shkencës, rol që është përmbushur, të paktën në një pjesë te madhe, nga filozofitë kryesore të lashtësisë, mesjetës dhe ato klasike. Por ndoshta Nice ka plotësisht të drejtë kur thotë se njeriu më shumë se dashnor i vetvetes, është dashnor i fatit të vet.

Dmth. është dashnor i atij përshkrimi, i asaj forme narrative, që përmbledh gjithë jetën e vet në një kuptim të vetëm. Dhe këtë kuptim, njeriu e do edhe më shumë se vetë jetën. Kur e humbet këtë kuptim njeriu në mënyrë të pashmangshme bie në rrethin vicioz të depresionit dhe vetë-shkatërrimit, sic ndodhi me shqiptarët pas viteve 90-të apo pas vitit 97-të.

Njeriu ka nevojë për një kuptim në jetë, përpara vdekjes, që është implozioni i të gjitha kuptimeve. Sidomos në Shqipëri fragmentarizimi i parreshtur i së vërtetës dhe i vlerave shoqërore dhe njerëzore solli atë që me plot gojën mund ta quajmë një diktaturë të relativitetit. Ndoshta ishte fati i Shqipërisë që mbas një diktature të absolutivizmit të kalonte në një diktaturë tjetër të relativitetit, që në aspekte të caktuara është edhe më absurde dhe më inhumane se e para.

Arti dhe kultura në Shqipëri në thelb, u gjendën në kushte të ngjashme me ato të para viteve 90-të, pavarësisht se jo të njëjtat në formë dhe në sipërfaqe. Kjo bëri që si filmi ashtu dhe teatri të mos kishin atë progres që të gjithë e prisnin si një rrjedhojë e natyrshme e realitetit të ri të lirisë. Bile jo vetëm kaq, por në kushtet e një coroditjeje të plotë nuk u arrit as të mbahej edhe ai hap, dhe të ruheshin edhe ato vlera, që regjizorët dhe aktorët shqiptarë të filmit dhe të teatrit mezi i kishin krijuar, duke patur humnera përreth. Të pakët ishin ata që e kuptuan se kishim rënë në një lloj tjetër skllavërie, një skllavëri vargojntë e së cilës u bënë akoma më të rëndë nga miopia e një politike dritëshkurtër.

 “Atomizimi” i individit mori përmasa të frikshme sidomos në Shqipëri, duke kompromentuar rëndë të gjitha kodet e komunikimit ndër-njerëzor, dhe duke cuar në atë që ne po e cilësojme si një diktaturë të relativitetit. Ajo që tha Papa në “Sheshin Nënë Tereza” është e vërtetë, e famshmja liri individuale mund të bjerë ne pozita falsiteti nga më absurdet, dhe s’ishte e nevojshme aspak ta dëgjonim nga goja e Papës, sepse mjafton të lexosh dramat e Beketit dhe Joneskos dhe bindesh për këtë argument.

Sepse njeriu ne ndryshim nga bimët, kafshët dhe Zoti, është i gjallë vetëm midis të gjallëve. Vetem kafsha është e gjallë në vetvete, ndërsa njeriut i duhet të jetojë midis të gjallëve që të mund të quhet i gjallë. Por ishte pikërisht kjo e vërtetë e madhe e qënies njerëzore, që para viteve 90-të, në Shqipëri përzihej me shumë gjysmë të vërteta të tjera dhe arrinte deri në atë pikë, ku sic thonë, edhe duhej të martoheshe me atë që të tjerët e konsideronin njeriun e përshtatshëm për ty.

Ishte pikërisht tirania e opinionit shoqëror e cila me shpatën e mprehur në të dyja tehet priste koka individësh në të katër anët, dhe ishte pikërisht arti dhe artistët që e vuanin më shumë këtë situatë, sepse gjithashtu edhe i famshmi solidaritet njerëzor mund të bjerë në pozita falsiteti nga më absurdet. Për shkak se ky i stërfamshmi “solidaritet njerëzor” ka qenë për dekada me rradhë dhe “kali i betejës” i shumë lidërve të së majtës, të cilët kur e artikulonin iu krijohej iluzioni se artikulonin të vërtetën epistea, do të na duhej të shkruanim dicka vecmas.

 Por tani po mjaftohemi duke thënë se, ashtu sic na tregon dhe Shekspiri dora vetë, me të dyja duart, ndjenjat njerëzore bile edhe ato më intimet nuk janë kurrë të njëmendëta, por janë gjithmonë ambivalente. Është pikërisht kjo që e bën Nicen të thotë tek “Përtej së Mirës dhe së Keqes” se një njeri i dashur është edhe “strehë” edhe “burg” në të njëjtën kohë. Duke qenë në sintoni të plotë me Dostojevskin mbi domosdoshmërinë e një arti të madh me të cilin duhet trajtuar njeriu.

Për ta tejkaluar atë që Ivan Karamazovi tek “Vëllezërit Karamazov” e quan “tragjedia e madhe dhe komizmi fyes i mos-marrvëshjes njerëzore”. Individualizmit fals në shoqërinë e sotme i vë vulën idhujtaria dhe nënshtrimi I pa kushte ndaj parasë, e cila është bërë gjeneratori simbolik i çdo vlere humane. Në një nga librat e tij të llogjkës Hegeli shtjellon një argument llogjik dhe thotë: “nqs. një fenomen rritet në sasi, ateherë ai ka prirjren të ndryshojë dhe peisazhin cilësor rreth e rrotull”.

Duke shfrytëzuar këtë argument llogjik të Hegelit, dhe duke e aplikuar në ekonomi Marksi shkruan: “Të gjthë jemi të bindur se paraja është një mjet, për realizimin e disa qëllimeve, që janë plotësimi i nevojave dhe prodhimi I të mirave, por nqs. ky mjet rritet në sasi dhe bëhet kushti universal për realizimin e çdo lloj qëllimi, plotësimin e çdo lloj nevoje, dhe prodhimin e çdo lloj të mire, atëherë paraja nuk është më një mjet, por bëhet qëllimi i fundëm, për realizimin e të cilit do të shikohet, në do të plotësohen nevojat ose jo, dhe deri në c’masë do të prodhohen të mirat”.

Në fakt ashtu sic thoshte dhe Aristoteli paraja në vetvete nuk bën pasuri, paraja është vetëm simbol i pasurisë, është ligji ai që bën pasuri sepse është ligji ai që i jep vlerë parasë. Po të mos jetë ligji paraja s’ka asnjë vlerë. Në fakt, në këto kohë të zymta kur policia është lëshuar rrugëve për të na “persekutuar” që nga duhani deri te energjia elektrike dhe ndërtimet pa leje bëjmë mirë ta kujtojmë këtë aksiomë të famshme të shkruar nga një prej etërve grekë, Aristotelit, 2500 vjet më parë; “Është ligji ai që prodhon mirqënie”.

Por Shqipëria vjen nga një vrimë e zezë e para viteve 90-të kur me shenjtërinë e ligjit abuzohej në mënyrën më absurde, ashtu sic abuzohej në mënyrën më të poshtër me shenjtërinë e ndjenjës dhe detyrës ndaj atdheut, gjë që e bëjnë të gjithë diktatorët, të majtë dhe të djathtë, apo ashtu sic abuzohej në mënyrën më të neveritshme me dimensionin e madh të punës. Si një maskë groteske partia e pushtetit mbante emrin “Partia e Punës” ndërkohë që ishte pikërisht puna që nuk kishte asnjë farë vlere.

Dhe është pikërisht puna, që duke qenë dimensioni më i rëndësishëm njerëzor [së bashku me dashurinë], e cila duhet të jetë e lidhur më ngushtë me dinjitetin e madh të njeriut dhe kuptimin e lartë që ka liria e tij. Ndoshta mbas gjithë këtij tranzicioni rraskapitës është koha për ta rifituar besimin edhe tek atdheu, edhe tek ligji, edhe tek puna, por që të ndodhë kjo duhet që ata që qeverisin të qeverisin me drejtësi, sepse sic thoshte dhe Platoni: “Drejtësia është harmonia e shpirtit”.

Ndërsa babai i dekonstruktivizmit Jacques Derrida shkruan: “Vetëm drejtësia është e pa c’montueshme, ne ia nënshtrojme gjithcka analizës dhe dekonstruksionit me qëllimin final më shumë drejtësi”. Dhe janë pikërisht arti dhe kultura ato fenomene të jashtëzakonshme që e shpëtojnë njeriun nga të qënët një aksident I universit, dhe i japin një kuptim kontraditave ekzistenciale të jetës së tij, dhe nxisin dhe ushqejnë tek individi atë etje dhe uri të pashuar për harmoni shpirtërore dhe drejtësi shoqërore.

 Është koha që mbas gjithë atij tranzicioni rraskapitës ti japim fund asaj reforme aq të munguar estetike, kulturore dhe shpirtërore që mban peng progresin tonë shoqëror. Për ta tejlkaluar shkretinë e vlerave humane që imponon qytetërimi post-modern perëndimor, në gjirin e të cilit ne pothuaj jemi futur plotësisht tashmë, dhe për ta luftuar me forcë nihilizmin e tërbuar, që është dhe feja e re këtij qytetërimi. Sepse sic thotë dhe M. Haidegger, nihilizmi që u denoncua për herë të parë nga Nice, nuk është një ngjarje rastësore, një fakt historik që edhe mund të mos ndodhte, por është “procesi themelor i historisë së Perëndimit, dhe llogjika e brendëshme e kësaj historie”.

Në të vërtetë Nice e koncepton njeriun modern dhe kohën e tij si një cak të fundit, si fundin moral dhe shpirtëror të më shumë se 2000 vjetëve traditë, si fundin e krishtërimit dhe të metafizikës, dhe të çdo gjykimi të deritanishëm të vlerave. Në fakt që të tre ata që me të drejtë quhen tre profetët e mëdhenj të kohëve moderne Kierkegard, Nice dhe Dostojevski e futën në krizë atë që mund të quhet humanizëm real. Por duke cuar ujë në këtë mënyrë tek një humanizëm më thelbësor ose sic shkruante vetë Dostojevski ‘’për të gjetur njeriun brenda njeriut’’.

Sepse çdo të thotë humanizëm? Humanizëm do të thotë ta konsiderosh thelbin e njeriut si thelbësor.Është pikërisht kjo, domethënia që fjala humanizëm ka.Dhe është pikërisht kjo esencë që në epokën postmoderne të teknikës nuk është më esenciale. Sepse epoka ku jetojmë është një epokë thellësisht e ndryshme nga të gjitha epokat që e kanë paraprire, që nga antikiteti, mesjeta, rilindja, iluminizmi, romanticizmi, pozitivizmi.

Që të gjitha ishin shoqëri preteknike ku funksiononte paradigma ‘’njeriu është subjekt i historisë dhe teknika mjeti me anë të së cilës ai realizon qëllimet e tij’’. Ndërsa sot nuk është më kështu ‘’teknika është bërë subjekt i historisë dhe njeriu është kthyer në funksionar të aparateve teknikë’’.

Historia nuk është më vendi ynë i veprimit, por është vendi i veprimit të teknikës. Dhe me [Techne] (është termi nga greq. e vjetër) teknikë, nuk kuptojmë vetëm teknologjinë, dmth. kompjuterat, televizorët,frigoriferët, celularët apo makinat e tjera të vogla që mbajmë në xhep dhe që shfaqin më shumë inteligjence objektive se sa kemi ne inteligjence subjektive.

Me [techne] teknikë, kuptojmë formën më të lartë të racionalitetit të arritur prej njeriut. Një racionalitet në fakt dritëshkurtër që konsiston në marrdhënien mjet-qëllim. Një arsye e instrumentalizuar që synon atë që me minimumim e mjeteve të arrihet maksimumi i qëllimeve.Kjo është bërë forma jonë e të menduarit.Dhe për këtë arsye ne nuk arrijmë më të dallojmë se c’farë është e bukur, se c’farë është e mirë, se c’farë është e vërtetë apo në fund fare se c’farë është e shenjtë sepse arrijmë të dallojmë dhe të kuptojmë vetëm se c’farë është e dobishme.

 Pikërisht sepse ky lloj racionaliteti që optimizon qëllimin me përfshirjen minimale të mjeteve është bërë forma jonë e të menduarit. Mendimi i shoqërisë së sotme post-moderne të teknikës është cuditërisht në sintoni të plotë me anatemën e famshme të hedhur nga populistët rusë të shek.të 19-të kundër artit dhe mendimit.

“Një palë cizme vlejnë më shumë se Shekspiri”. “Ai që paston ujrat e zeza bën një punë më të mirë nga puna që bënte Pushkini, sepse bën një punë të dobishme”. Ishte kjo frymë që e bënte dhe Bjelinskin e madh të binte në gafa të tmerrshme, duke vlerësuar Ezhen Synë (Eugene Sue) mbi Balzakun, sepse ky qëndroka më afër popullit se Balzaku.

 Më shumë se kurrë, në shoqërinë e sotme postmoderne të teknikës Utilitarizmi po zëvendeson Humanizmin. Është pikërisht arsyeja e instrumentalizuar, ose me fjalët e Hajdeggerit “mendimi përllogaritës” ai që e ka futur mendimin përsiatës dmth. artin dhe kulturën në sferën e argëtimit; sot librat e Floberit bashkohen në sferën e qetë të konsumit me serialet televizivë,romanet dhe telenovelat bojë rozë me të cilat dehen rimishërimet bashkëkohore të Ema Bovarisë.

Jetojmë në epokën e fellingut: nuk ka më as të vërtetë dhe as gënjeshtër, as stereotip as shpikje, as bukuri as shëmti, por një laryshi të pafundme kënaqësish, të ndryshme dhe të barabarta. Demokracia, që nënkuptonte hapjen e kulturës ndaj të gjithëve, përcaktohet sot si e drejtë e gjithsecilit për të quajtur kulturë impulsin e tij të castit.

 C’farë kërkon mendimi Post-modern? Të njëjtën gjë sikurse Iluminizmi: Ta bëjë njeriun të pavarur, ta trajtojë si person madhor, ose shkurt, po të flasim me fjalët e Kantit, ta nxjerrë nga ajo gjendje miturie për të cilën ai është vetë përgjegjës. Me ndryshimin e vetëm se kultura, nuk shihet më si instrumenti i emancipimit, por si një nga instancat paternaliste që e pengojne këtë emancipim. Sipas kësaj pikpamjeje, individët do të kenë kryer një hap vendimtar drejt moshës së tyre madhore ditën kur mendimi do të ketë pushuar së qeni një vlerë e epërme dhe do të bëhet po aq fakultativ sa edhe hiti i radhës në you-tube apo bastet në lloto-sport.      

 Epoka postmoderne e teknikës ka kompromentuar rëndë gjithashtu si skenarin politik, ashtu edhe atë etik. Po të marrim skenarin politik, politika u mendua nga Platoni si “techne reghis” vendi i vendimarrjes,si duhen bërë gjërat e vendos teknika, por përse duhen bërë dhe a duhen bërë, e vendos politika.Sot politika nuk është më vendi i vendimeve,sepse për ta bërë shikon ekonominë, por edhe ekonomia nuk është më vendi i vendimarrjes,sepse për ta bërë shikon burimet teknike dhe teknologjike.Pra vendi i vendimarrjes është zhvendosur nga politika tek ekonomia dhe nga ekonomia tek teknika dhe teknologjia.      
         
 Në skenarin etik gjërat shkojnë edhe më keq. Në mënyrë të përgjithshme perëndimi ka njohur një etikë të madhe, që është etika kristiane.Dhe që është një etikë e qëllimit, ku gjykimi bëhet në “interiorita t’animus” dmth. cfarë qëllimi e prodhon veprimin tënd.Në bazë të qëllimit dhe do të gjykohesh.Edhe sot gjykatat, në qoftë se ke fatkeqësinë të vrasësh dikë duke e aksidentuar me makinë, nuk të gjykojnë njëlloj sikur ta kishe vrarë për motive të tjera.

Gjykohet veprimi i keq në qoftë se ke qëllim ta kryesh atë.Por në epokën e sotme të teknikës të njohurit e qëllimeve të njerëzve nuk shërben për gjë.Sepse c’qëllime kishin Opejnhajmer apo Fermi për të shpikur bombën atomike nuk është shumë interesante, më interesante janë efektet e bombës atomike.

Pra në qoftë se vazhdojmë ti gjykojmë gjërat duke u nisur nga qëllimet e aktorëve socialë vërtitemi në një skenar ndaj të cilit bota e teknikës është fare e pandjeshme. Kanti qe i pari që ndërtoi një etikë laike, dmth. jo një etikë që varej nga besimi ose jo në Zot, por një etikë që buron nga arsyeja e kulluar. Nje etikë që mund ta përmbledhim në një frazë të formuluar nga vetë ai dhe që thotë: “Njeriu duhet trajtuar gjithmonë si qëllim, kurrë si mjet.” Nje etikë që s’u realizua kurrë.Dhe që Kanti e dinte mirë që ishte e parealizueshme por e hodhi si ide rregulluese.Por edhe sikur të ishte realizuar, në kohën e sotme nuk do të funksiononte.Sepse ishte e vërtetë për epokën e Kantit kur toka ishte e madhe sepse njerëzit ishin pak, po sot, që toka është bërë e më vogël sepse njerëzit janë më shumë.

 Në qoftëse themi njeriu është një qëllim, a është gjithcka tjetër një mjet? Ajri është një mjet apo një qëllim që duhet ruajtur, uji është një mjet apo një qëllim, po pyjet, biosfera, janë mjete apo qëllime të fundme që duhen ruajtur. Ne nuk kemi akoma nje etikë që të marrë përsipër entet e natyrës. Logjika e instrumentalizuar e pushtetit të ri të tregut të lirë në Shqipëri, ktheu në mall dhe lëndë të parë pasurinë më të cmuar të shqiptarëve vetë Natyrën. Dhe askush nuk u kujtua për atë që shkruante M.Hajdegger dikur: “Ata që trajtonë Natyrën si mall dhe si lëndë e parë, shpejt do ta shikojnë se do jetë vetë njeriu, lënda e parë dhe malli më i rëndësishëm.”       

 Por ajo që duhet të kemi mirë parasysh, është se në momentin që teknika bëhet subjekt i historisë, të gjitha ato kategori humaniste me të cilat kemi interpretuar individin dhe shoqërinë duke u nisur nga hipoteza e primatit të njeriut bien tërësisht poshtë. Dhe kompromentohet rëndë gjithë ai dimension që quhet humanizëm. Në fakt ka kohë që “Njeriu nuk është më masa e gjithckaje” sic mendonin dikur grekët e vjetër. Kemi një zhvendosje të thelbit të njeriut në raport me kordinatat e mëparshme. Kanë ndryshuar kordinatat me të cilat matej dhe kuptohej njeriu dhe humanizmi.

Kjo bëri që edhe shumë shkolla artistike të modernizmit të fillonin me bujë shumë gjëra dhe të mos konkludonin asgjëkundi. Në pah ka dalë një e vërtetë e qënies njerëzore që deri dje qëndronte në harresë. Në një ese të famshme të vitit 1956 Hajdeggeri shkruan: “Thelbi i materializmit është i fshehur në thelbin e teknologjisë, mbi të cilën shkruhet shumë, por mendohet pak.

Teknologjia, në thelbin e saj, është një fat brenda historisë së Qënies dhe i të vërtetës së Qënies, një e vërtetë që qëndron në harresë.Teknologjia në fakt rrjedh nga [techne] e Grekërve jo vetëm si emër, por rrjedh nga [techne] si nje formë e I [aletheia] të vërtetës gjithpërfshirëse dmth .si një formë e të pasqyruarit të të qenurit.

Duke qenë një formë e të vërtetës,teknologjia i ka themelet e saj në historinë e metafizikës.” Dhe vërtet, filozofi i madh ka të drejtë, [techne] teknika është një pjesë e së vërtetës së qënies njerëzore, një fat brenda historisë së qënies. Sepse në ndryshim nga kafsha njeriu nuk ka instikte. Dhe që njeriu nuk ka instikte e thotë Platoni, Shën Agustini, e thotë Kanti, e thotë Nice. Frojdi është e vërtetë, që nga koha kur punonte me Brojerin dhe në shkrimet e para, përdor fjalën “instictd” por pastaj e zëvendëson me konceptin “triepb” impuls gjenerik i brendshëm.

Dhe Frojdi thotë se, edhe instikti i famshëm seksual është aq pak instikt sa në prani të një “triepb”, impulsi seksual, njeriu jo vetëm që mund të jepet mbas perversiteteve nga më të jashtëzakonshmet, gjë që te kafshët nuk ndodh, por mund të ndjekë edhe një metanarrativë tjetër, të bëjë një vepër arti. Prandaj dhe Frojdi thoshte me bujë: “arti është erotizëm I kamufluar”, një frazë shumë e famshme edhe sot pas më shumë se 100 vjetësh. 


Shkrimi u botua në Shqiptarja.com (print) në 20 Shtator 2015

Redaksia Online
(d.a/shqiptarja.com)   

TAG:
• gafa