Sulmet ndaj festivalit XI në Lidhjen e Shkrimtarëve/ 'Bomba' e Enver Hoxhës dhe nxitja e Ramiz Alisë për dënimin e artistëve

Rikthimi i festivalit të 11-të të këngës shqiptare në BunkArt1 në datat 9, 10, dhe 11 dhjetor, përveç suksesit dhe surprizave që pati gjatë tri netëve spektakolare, vazhdon ende të rikthejë pas 47 vjetësh jehonën e asaj kohe, kur Shqipëria bëhej gati të çelte portat e komunikimit me perëndimin.

Po përjetohej ëndrra e një demokracie që u pre në mes.

Zhani Ciko, një nga personazhet e dënuar për raportin kritik të festivalit në vitin 1972 , në një intervistë ekskluzivisht për ReportTV, e vlerëson rikthimin në skenën e BunkArt, sepse jehona e tij i kapërceu barrierat ideologjike.

I ideuar dhe organizuar nga gazetari Carlo Bolino, që e konceptoi  si një mision për të bërë “katarsis”, rijetimi i festivalit të 11-të në skenën e bunkArt 1, entuziazmoi jo vetëm publikun, por edhe vet protagonistët pjesëmarrës të festivalit të 72-shit.

Ciko, ish drejtori artistik i Teatrit të Operës dhe Baletit në vitin 1972, që u dënua për shkak të një raporti me nota pozitive që bëri për festivalin e 11-të, rrëfen për katër vitet e ferrit që përjetuan artistët shqiptarë, por edhe ai vetë, vetëm pak ditë pas suksesit të madh.

Fantazmat e diktaturës, në atë dimër të vitit 1972, u zgjuan aty në lidhjen e Artistëve dhe Shkrimtarëve, në një mbledhje të jashtëzakonshme pa praninë e kryesisë së Radiotelevizionit shqiptar që drejtoi festivalin.

Ramiz Alia ishte pjesëmarrës në mbledhjet e njëpasnjëshme që bëheshin në lidhje.

Mes të tjerave Zhani Ciko rrëfen sulmet e shkrimeve në gazetën “Drita”, ku festivali pas suksesit të merituar nisi të kritikohej si vepër e armiqve të popullit. Ç’po ndodhte pak ditë më pas në lidhjen e Artistëve dhe Shkrimtarëve. Cili ka qenë roli i Dritëro Agollit, në atë kohë sekretar  i lidhjes, dhe i vetë kryetarit të saj Dhimitër Shuteriqit?

Zhani Ciko zbulon për Report TV një pjesë të mistereve të një loje të egër politike të diktaturës komuniste, për të ndërprerë çdo hap të mundshëm  të lidhjeve me perëndimin, pas të cilit jo vetëm artistët, por pothuajse të gjithë shqiptarët kishin nisur të ndiheshin të lidhur emocionalisht.

Intervista

Këto ditë në BunkArt 1, që është edhe muzeu i diktaturës është rikthyer festivali i 11-të. Është rikthyer në një formë të rijetimit të asaj situate që u krijua brenda skenës, por ne nuk dimë se çfarë po ndodhte pas saj. Çfarë po ndodhte në atë prag festivali në vitin 1972?

-Pyetja është shumë ngacmuese, sepse sjell në vëmendje një atmosferë, e cila nuk erdhi befas në festivalin e 11-të, por dukej në mënyrë të tillë sikur po përgatitej diçka, e cila u kthye në një fenomen pozitiv që po ndodhte në kulturën shqiptare. Mbas viteve ‘60 unë në atë kohë isha në Teatrin e Operës dhe filluan në atë kohë të vinin njerëz nga aparati shtetëror dhe na pyesin, “a ka vlera arti klasik botëror në mënyrë që të vlejë në jetën e njerëzve. Kështu u thye ajo embargo që i ishte vënë artit botëror. Kështu që unë isha ngritur, kisha mbështetur idenë se Teatri i Operës mund të vinte në skenë vepra ta artit botëror. Dhe befas kur ky ndryshim erdhi në jetën politike dhe shoqërore të vendit, Radio-Tirana filloi të transmetojë jo vetëm vepra klasike. Gjatë kësaj periudhe filluan të vinin figura nga Kosova, si Nexhmije Pagarusha që ishte dallëndyshja e parë e artit që vinte tek ne, filluan të vinin poetë si Azem Shkreli, apo piktorë. Një ngjarje e rrallë ishte edhe se ne shkuam në Dizhon të Francës me Ansamblin dhe më pas filloi të kishte bursa për studime jashtë shtetit si në Bukuresht, apo edhe fakti që solistët tanë më mirë shkuan për të studiuar në Itali.

Mbi cilën bazë. Mbi cilën traditë u ngrit e gjithë kjo jetë artistike?

-Së pari, krijimtaria kombëtare kishte filluar të zinte vendin e saj, Kur vajta unë në Opera, kishte tri vepra në repertor si baleti i parë shqiptar “Halili dhe Hajria”, opera e parë “Mrika”, por kishte edhe “Detashmenti i kuq i grave”. Atëherë më kujtohet që kishim një djalë të ri Shpëtim Gina, që ishte super i talentuar si libretist, që kishte shkruar një dramë kushtuar Luftës Nacionalçlirimtare me një vështrim përgjithësues. Jo thjesht mbi faktin e luftës së izoluar në vendin tonë, por me një vështrim ndërkombëtar. Kështu nisën të imagjinohen edhe librete të tjera, me një një vështrim artistik, e të një niveli ndërkombëtar?

Ju ishit në opera atëherë, sa ishte e lidhur opera me veprimtarinë e  festivalit të 11-të të këngës?

-Për marrëdhëniet që kishim me stafet drejtuese, me gjithë këtë, ne ishim aty brenda….

Pjesëmarrës të festivalit të 11-të kanë pohuar se për të diktuar këtë lloj  liberalizmi, këtë lloj lirie, këtë lloj ngritjeje artistike kanë ushtruar ndikim të drejtpërdrejtë dhe kanë dhënë porosi të drejtpërdrejta  vetë anëtarët e byrosë politike, siç kanë qenë  Todi Lubonja dhe Fadil Paçrami.

-Drejtimi i jetës politike në Tiranë dhe në institucionet  artistike i ishte besuar Fadil Paçramit, që ishte sekretar për ideologjinë në Komitetin e Partisë së rrethit dhe më vonë edhe një figurë që e forcoi pozitën e tij si nënkryetar i Kuvendit Popullor edhe pastaj pati edhe një sërë ofiqesh të tjera partiake të larta. Ai kuptohej që për të sjellë këtë frymë të re e kishte shumë të rëndësishme, dhe thuhej në dramaturgjinë dhe dramën kombëtare shpesh nga ai që ana kombëtare nuk duhet të kuptohet vetëm si futje në skenë e kostumit popullor dhe përveç marrëdhënieve ideologjike ka edhe marrëdhënie njerëzore. Në këtë kohë, sjellja e Todi Lubonjën si kryetar i partisë në qytetin e Korçës që erdhi si drejtor i Përgjithshëm i Radiotelevizionit, padyshim ndikoi, e kjo bashkë me një nga drejtueset më të hershme dhe një nga subjektet  e këtyre zhvillimeve që ishte Nefo Myftiu në Radio-Tirana, por me një pozitë të sajën në art dhe në kulturë të ndikueshme. Të gjitha këto krijuan këto po me një frymë që duhet. Nga ana tjetër, sjellja e Mihallaq Luarasit si drejtor artistik i televizionit dhe futja në strukturat partiake, edhe pse ishte kritikuar rëndë për “Njollat e Murrme”, që u vu në qytetin e Korçës edhe kjo e betonizoi këtë jetë dhe këtë  vizion virtual. Dhe ne mbërritëm në dhjetor me një jetë në Tiranë shumë të ndriçuar, me darka dhe mbrëmje vallëzimi  që u bënë shumë të gëzueshme, sidomos u bashkuan me atmosferën e festivalit që u zhvillua në Radiotelevizion.

Të kthehemi tek festivali i 11-të. Çfarë ndodhi në ato tri netët e atij festivali. Si e kujtoni ju atë atmosferë?

- Punohej shumë për të sjellë detaje, për të bërë vendosje të reja, për të pasur më shumë formacione orkestrale, për të pasur një paraqitje jo standard. U shkruan artikuj entuziastë nga shumë njerëz që kishin pushtet në fushën e muzikës, pastaj kur befas gjithçka u përmbys në ditët e para të  janarit.  Më 9 janar hapej Kryesia e Kuvendit Popullor dhe befas mbas saj vinte festa e 11 janarit. Ra një telefon që pastaj kërkonte të shkonin urgjent në Lidhjen e Shkrimtarëve dhe të Artisteve.  Shkuam në zyrën e kryetarit, Profesor Dhimitër Shuteriqit, sekretaren e muzikës Hamide Stringa, me sekretarin për letërsinë që ishte Driëtro Agolli, me Vilson Kilicën nënkryetarin e lidhjes. Atje Dhimitër Shuteriqi tha: “Nuk po ju them gjë më përpara, por po ju lexoj vetëm se çfarë ka thënë sot shoku Enver më mbledhjen e kryesisë së Kuvendit Popullor ( Shuteriqi ishte anëtar).  Dhe lexoi një skedë, në të cilën festivali hidhej tërësisht poshtë si një aktivitet i pavlerë, I ndikuar nga moda borgjezo-revizioniste dhe konsiderohej si një pilulë që borgjezia na kishte futur në jetën tonë ideologjike, dhe kjo ra si bombë, dhe të gjithë ne mbetëm të shtangur. Porosia e dytë ishte që do të behej një diskutim i madh në sallën e  lidhjes në një periudhë shumë të afërt, dhe meqenëse unë isha jashtë institucionit dhe si një djalë i ri që kisha marrë një pozitë drejtuese artistike, jo ideologjike, për të shmangur këtë aspekt, propozuan që unë të mbaja raportin për t’u ndihmuar edhe për problemet e letërsisë nga sekretari  Dritëro Agolli, me të cilin unë kisha një marrëdhënie të ngrohtë, dhe mbasi u përcaktuan disa pika, atëherë ne u tërhoqëm, shkuam në zyrën e Dritëroit dhe atje ramë dakord që unë ta hidhja materialin, ta shikoja dhe pastaj t’ia tregoja Dritëroit për të shtuar edhe ai problemet e tij dhe për të bërë një ritokim të përgjithshëm të materialit. Sigurisht që iu futa punës me shpejtësi të madhe. Detyra ishte  e vështirë, por nga ana tjetër unë isha i bindur që pa bërë kundërvënie të hapura, unë të mbroja pozitën e një muzike, e cila në këtë festival erdhi si një muzikë që e zhvillonte gjuhën muzikore, por me një sens më konteporan.

Ju e shkruat me pozitivizëm këtë raport?

-Pa diskutim. Ishte natyra ime, nuk mund të shkruaja unë për sabotimin, për problemet ideologjike të brendshme. Fakti që Dritëro Agolli, pasi e  lexoi raportin dhe bëri disa vërejtje në fillim e në hyrje duke e përshtatur me ‘klimën” që ishte krijuar dhe evoluonte çdo  ditë, përshtati por nuk hodhi poshtë gjithçka, që tregonte se vlerat pozitive qëndronin dhe raporti u mbajt mbi këtë bazë.

Mbi këtë bazë u përgatit mbledhja, e cila u mbajt në sallën e Lidhjes. Ishin njoftuar muzikantët nga e gjithë Shqipëria.  Kishte sigurisht përfaqësues të aparatit të lartë të Partisë, por nuk kishte asnjë nga Drejtoria e Radio-Televizionit, që në fund të fundit ishte përgjegjëse, edhe nga instanca të tjera partiake. Asistonte sekretari për ideologjinë në  Komitetin  Qendror të Partisë, Ramiz Alia. Mbledhja u drejtua nga Hamide Stringa, sekretarja për Muzikën. Në presidium ishte drejtori artistik i festivalit Nikolla Zoraqi. Isha dhe unë që do të mbaja raportin. Raporti ishte botuar në gazetën “Drita” dhe në organe të tjera të shtypit, por kishte pak, jo shumë kritika, me ca vërejtje për kërkimin artistik për ndonjë mungesë të marrëdhënies së tekstit me këngën. Gjëra të kësaj natyre kishte. Nuk u prit siç duket me atë pritshmërinë që kishin ata që kishin ardhur të gjenin këtu atë që donin të gjenin.

Dhe kështu për ta nxitur diskutimin ishte vetë ndërhyrja e Sekretarit të Partisë, Ramiz Alia, i cili tha se  “raporti ishte i vakët dhe nuk nxori rrënjët”, “Ne duam të dimë se ku janë rrënjët e kësaj!”

Dhe me sa duket dha sinjalin, intonacionin  se ku duhet të fillonte mbledhja. Dhe më kujtohet që befas u ngritën shumë duar dhe pesha e mbledhjes kaloi tek diskutimet e pjesës dërrmuese të atyre njerëzve që nuk u ishte pranuar kënga në festival dhe këta shpërthyen në diskutime me një revansh shumë të egër.  Një bransh tjetër njerëzish që morën me zell fjalën, ishin edhe disa muzikantë që vinin nga ambiente shoqërore të “me cene biografike” dhe një pjesë tjetër, të cilët kërkonin të fitonin kredo politike. Madje dikush kaloi edhe etikën e momentit, sulmoi ndonjë këngë, duke sjellë edhe incizime, gjë që solli edhe reagime negative ndaj autorëve. Të nesërmen doli në shtypin e kohës  edhe një komunikatë mbi zhvillimin e plenumit të shkrimtarëve dhe artistëve të Shqipërisë, lidhur me festivalin e 11-të, ku raporti im përmendej si i parealizuar nga ana ideologjike. Kjo frymë kritike do të vendosej edhe më tej.

Po me Dritëro Agollin çfarë ndodhi, sepse ai kishte një tekst kënge të kënduar nga Ema Qazimi “Kush më merr mua, merr yllin grua”, që ishte një tekst kënge që i tejkalonte kompetencat që kërkonte ideologjia e kohës?

-Nuk u morën atje shumë me probleme të imta të këtyre teksteve, por u krijua një situatë që çdo njeri filloi të kuptonte, që duhej fshehur koka sa më parë për të shpëtuar nga kjo atmosferë. Kjo gjë solli një përmbysje në jetën kulturore dhe artistike të Shqipërisë.

Çfarë u bë me ju pas këtij raporti që u quajt i dobët nga nomenklatura e kohës?

-Kjo gjë fillimisht nuk pati një  ndikim tek unë, mendimi ishte të qëndroja në opera e të kthehesha prapë në postin tim si koncertamestër i operës, por dikush edhe për të më mbrojtur nga ngjarje që mund të ndodhnin, vendosën të më çonin përkohësisht në Patos, Fier. Unë shkova në ‘73-shin në muajin maj, dhe pozita ime personalisht në saj të diskutimeve edhe të egra, por edhe të argumenteve që jepja unë vazhdimisht, u cilësova më shumë si teknokrat që shihja gjërat sipërfaqësore, pa gjetur thelbin ideologjik të tyre.

I mban mend kolegët që akuzuan artistët në atë kohë?

-I mbaj mend, por më vonë këto gjëra i zbuloi koha. Unë jam habitur kur kam zbuluar se disa kanë bërë denoncime edhe në emrin tim. Dhe unë jam habitur nga pozita e një artisti të madh me emër, që i kishte mbërritur objektivat në jetën e tij dhe s’kishte pse të kërkonte një dënim edhe më të madh për mua. Apo s’kishte pse të thoshte nëpër forumet partiake se unë isha përpjekur të vija një opera amerikane në skenë.

Si shpjegohet që nuk u dënuan të gjithë artistët e festivalit të 11-të por një pjesë prej tyre, madje me dënime shumë të rënda, kur këngët ishin në të njëjtin nivel, me ritme xhazi, me ekstravagancë në shprehje. Për shembull, Lindita Theodhori nuk u dënua, por u dënua Francesk Radi?

-Një pjesë e atyre që edhe u kritikuan, duke përfituar nga pozita partiake e prindërve apo e tyrja morën kontakt me udhëheqjen e partisë dhe madje ndonjëri derdhi edhe ndonjë pikë loti, dhe gati-gati u bë sikur ata që kritikuan ishin kundër dhe ata që interpretuan ishin të gjithë pro, por ata kishin bërë këngën dhe nuk i detyroi njeri për këtë interpretim. Këto reagime ishin edhe si një rezultat i presionit të ambientit të jashtëm.  Egërsia me të cilën u sulmua festivali ishte shumë e madhe, dhe kjo vinte si rezultat i një shtrese të indoktrinuar të disa shtresave tona,  e  një bindjeje që u krijua se një këngë e një festivali mund të shembi rendin; plus kontradiktat brenda përbrenda personazheve politike, edhe anëtarëve të byrosë. Në këtë periudhë edhe gazeta “Drita” ka qenë shumë e egër dhe madje e zezë, çdo ditë kryeartikulli i gazetës “Drita” ishte e tillë ku shkruhej se “armiqtë e popullit Filani dhe Filani, ku janë dhe disa të gënjyer prej tyre, u përpoqën të devijojnë artin dhe kulturën shqiptare. Ku pas dy javësh dilte një artikull tjetër dhe thoshte se “disa armiq të tjerë të gënjyer prej tyre”, e kur shkruhej kështu dikush prej tyre ishte futur në burg. Ishin krijuar listat e zeza.

Kam parasysh atë momentin  që ju paraqitët raportin e Lidhjes së Shkrimtarëve, dhe ishit kokë më kokë me Dritëro Agollin për ta përpiluar deri në fund atë. Bëtë ndonjë bisedë konfidenciale, si çfarë po na gjen, ku po shkon kjo punë?

-Jo. Për hir të vërtetës duhet të them që jo. Për arsye se deri atëherë as nuk e merrnim me mend se deri ku do të shkonte kjo. Madje mua më kujtohet edhe një qëndrim i Dhimitër Shuteriqit, i cili në të gjitha plenumet, në të gjitha mbledhjet e  të gjitha llojeve të arteve shkruante pareshtur dhe mendoja se mos shkruante ndonjë tregim apo poemë, por në fakt kur filluan këto probleme e këto diskutime të egra dhe brenda përbrenda lidhjes, dhe një nga ato që ishte deçizivi që ndau atë që dhe shumë qëndrime nuk kanë qenë të përgatitur dhe antiklimës, por kanë qenë  si rezultat i zhvillimit të kohës. Ai nxori të gjithë procesverbalet që në fletore i kishte. Të detajuara,. Dhe këtu ata që kishin ardhur për kontroll u stepën sepse panë që ky nuk ka thënë këtë fjalë, por ka thënë një tjetër, që ky interpretim është bërë nga persona keqdashës dhe karrieristë dhe kjo shpëtoi shumë njerëz nga ndëshkimi sepse mund të ishte edhe më i madh ndaj individëve. Lidhur me pyetjen tuaj për Dritëroin: mund t’ju them se Dritëro Agolli ishte një njeri që buzëqeshte, dhe se çfarë duhej të thoshte t’i duhej ta lexoje pas buzëqeshjes së tij më shumë.  Ai ishte përgjithësisht pozitiv. Çfarë kishte si pikëpamje në këtë ngjarje i kishte futur në hyrje të raportit , me të cilin unë rashë dakord se thelbi ishte ai që ishte. Në i ruajtëm marrëdhëniet edhe më vonë, dhe unë konstatova se nga Lidhja E Shkrimtarëve vinin shpesh e asistonin aty ku isha unë e kujdeseshin e merrnin kontakt me Komitetin e Partisë të deleguar që ishin duke u interesuar deri në fund se çfarë bëhej me jetën kulturore. Një nga këta ishte Llazar Siliqi, Fatmirë Gjata në fillim, etj. Dhe, të gjitha këto qëndrime nuk mund të bëheshin pa miratimin e Kryetarit të Lidhjes Dritëro Agollit.

Tani të qëndrojmë tek rikthimi i festivalit të 11-të. Si e vlerësoni ju këtë rikthim dhe çfarë duhet evidentuar në vlerat e këtij festivali dhe çfarë do të ndodhte nëse kriteret, risitë e festivalit do të mbarteshin edhe në edicionet e tjera?

-Ishte një frymë emancipuese për artin dhe kulturën shqiptare. Fama e tij jetoi. Por ama, sidoqoftë ka vend për vlerësimin e kësaj periudhe. Unë mendoi se periudha e aspiratave të viteve ’70 nëse i rikthehemi, do të shërbejë si një ndihmesë për të ndërtuar të ardhmen demokratike.

G.M./r.k./Shqiptarja.com

TAG:
• Nexhmije Pagarusha
• festivali i RTSH
• zhani ciko
• festivali i 11