Intervista e plotë/ Mjeku personal i Enver Hoxhës i ftuar në '5 pyetje nga Babaramo'

Sot do të flasim për një libër që ka ngjallur shumë debate. Janë kujtimet e prof. Isuf Kalos, mjekut personal të Enver Hoxhës për gati 20 vite. I kam lexuar dhe kam një përshtypje të veçantë për këtë libër. Është një libër i shkruar me një frazë shumë elegante dhe me fakte që janë burimi i syrit të një klinicisti. Sa ka qenë subjektiv prof. Kalo në kujtimet e tij, të cilat janë rreth 500 faqe të botuara nga Shtëpia Botuese UET Press. Duhet lexuar dhe unë do të përpiqem ta kuptoj në intervistën e sotme me dr. Kalon.

Libri titullohet “Blloku” – Rrëfimi i mjekut personal të Enver Hoxhës.

-Kur keni filluar punë në Bllok?

E para desha të sqaroj se ky është një rrëfim, është memuar. Nuk kam pasur tendencë të shkruaj memuare apo të mbaj ditar. Është përjetimi i disa ngjarjeve, kujtimeve që janë kryesisht të përjetuara, por janë pastaj edhe të analizuara dhe të reflektuara më pas në vite. Unë kam filluar punën si mjek në atë që quhej klinika e vogël apo klinika speciale apo klinika e udhëheqjes. Në fakt ka qenë një poliklinikë, pa shtretër në fillim. Fillova punë fill pasi mbarova fakultetin e Mjekësisë, në vitin 1964. Por kam qenë mjek i përgjithshëm aty, kam punuar në spital 2-3 vitet e para, jam specializuar, por gjithmonë kam qenë kuadër i paguar nga klinika speciale. Nga viti 1971 deri në vitin 1973 më ngarkuar posaçërisht detyrën që të kujdesesha...

-Që të hyje mjek në Bllok kishte shumë filtra, duhej të kaloje shumë filtra. Kush ju thirri, kush ju caktoi aty?

 Filtri më i fortë ishte ai i biografisë. D.m.th. e para isha djalë i ri, isha mjek i ri. Unë kam një familje të lidhur, siç quhej atëherë, me luftën. Kisha dy vëllezër partizanë, disa komunistë, 6-7. Ne jemi familje e madhe. Ishim 8 fëmijë, 6 vëllezër dhe 2 motra. Them që është ajo dhe ndoshta karakteristikat e mira, për sjelljen, për mënyrën. Nuk e di se për çfarë kriteri, por filtrin e bënte, përveç Ministrisë së Shëndetësisë, nga e cila varej klinika speciale në atë kohë, e bënte padyshim edhe Drejtoria e Dytë e Ministrisë së Brendshme. Në qoftë se ti kishe lidhje, kishe njerëz të arratisur, ishte zor që të futeshe atje. E kam fjalën për të qenë stabël, mjek në staf sepse për konsulta episodike te një i sëmurë i caktuar thirreshin edhe mjekë të tjerë nga mjekët e shquar, profesorët që ishin në spital dhe te të cilët nuk shikohej shumë....

- Siç është sot mjeku i familjes? Le ta themi kështu.

Jo, koncepti i mjekut të familjes meriton një emision tjetër. Isha mjek i përgjithshëm, pastaj në vitin 1965 deri në fund të vitit 1966 u specializova në Kinë për endokrinologji dhe kryesisht edhe për sëmundjen e diabetit. Ishin disa udhëheqës, duke përfshirë disa të Byrosë Politike, që vuanin nga diabeti. Ndër ta përfshihej Enver Hoxha, Hysni Kapo, Adil Çarçani. Vuanin shumë nga diabeti.

-Çfarë origjine i shpjegonit diabetit të tyre? Ishte gjenetik apo ishte pasojë e grykësisë në të ushqyer?

Ishin të dyja. D.m.th. një faktor gjenetik i fshehtë ekziston, por ai nuk është sëmundje. Ai shndërrohet në sëmundje në qoftë se ti i vendos atij përballë disa faktorë që ia rëndojnë punën pankreasit në lëshimin e insulinës. Dhe një i tillë është obeziteti, një i tillë është kufizimi i lëvizjes, një i tillë është stresi. Pra të tre këta faktorë, bashkë me faktorin moshë, ishin faktorët që gjenerata e këtyre udhëheqësve që ishin ish-partizanë, siç i thoshin partizanëve si sorkadhe mali, të hollë e të paushqyer mirë, erdhën dhe ranë në ca kushte...

-Zbritën si sorkadhe dhe pastaj u bënë obezë?

Pastaj u bënë obezë, siç bëhen shumë njerëz që kemi parë, që nga një punë aktive, fizike kalojnë në një sistem, në një regjim me mbikalori, me kufizime në lëvizje fizike sepse i mbërthen zyra dhe me stres nga jeta siç ka qenë. Në fakt ky fenomen te ne po ndodh me popullatën tani. Popullata jonë ka një rritje të...

-Të qëndrojmë te pyetja. Ju thatë që stresi është një shkak i diabetit.

  Shkaku i zbulimit, i rëndimit, nuk është se e krijon.

- Por edhe jeta sedentare.

 Po.

-Por a ndikonte te këta pacientët tuaj të dikurshëm, të para 40 viteve, mungesa e kulturës në të ushqyer? Po këmbëngul sërish te termi grykësi.

Kjo ndikonte në mënyrën sesi ti e menaxhon pastaj sëmundjen, por jo në krijimin e saj. Kemi dy momente që sëmundja krijohet dhe pastaj duhet menaxhuar. Në mënyrën sesi menaxhohen sëmundjet kronike, jo vetëm diabeti, ka shumë rëndësi të madhe kultura e pacientit, sa ai e pranon këtë sëmundje, sa ai merret me të, sa ai informohet se çfarë duhet të bëjë e kështu me radhë, sa ai i dëgjon këshillat e mjekëve. Pra, si është bashkëpunimi. Këta nuk vuanin nga kjo kulturë, ç’është e vërteta sepse nuk e kishin problem që të bënin një dietë të mirë, por varet sesa e respektonin, sa kohë i kushtonin vëmendjes për sëmundjen.

Profesor, do doja t’ju pyesja në cilësinë e mjekut personal të Enver Hoxhës, me një dëshmi të gjerë dhe të plotë që ka dhënë sekretari personal i tij Haxhi Kroi, të botuar disa vite më parë për një muaj rresht, në një të përditshme shqiptare, ku kjo gazetë boton ditarin e tij. Unë e kam lexuar të gjithë atë, të gjithë ditarin e Haxhi Kroit.

Edhe unë e kam lexuar.

-Ok, aq më mirë atëherë. Dhe aty thuhet në mënyrë telegrafike, p.sh., “as sot shoku Enver nuk erdhi në zyrë”. Por kjo nuk ndodhte me muaj me radhë, por ndodhte me sezone me radhë, me stinë me radhë dhe krejt papritur, pas shumë muajsh, Enver Hoxha shfaqej në zyrë vetëm, le të themi, gjysmë ore dhe largohej, gjithnjë sipas dëshmisë së Haxhi Kroit. Dhe kjo për vite e vite me radhë. Mua m’u krijua ideja d.m.th që nga viti 1973 deri në vitin 1985 ne na ka drejtuar një mit ose një fantazmë, një njeri i paaftë fizikisht për të punuar.

Cilësinë dhe performancën në drejtim të Enver Hoxhës nuk e vlerësoj dot as unë sepse duhen disa indikatorë për këtë. Por që fakti që Enver Hoxha nuk ishte fizikisht në zyrë ato ditë, nuk do të thotë që Enver Hoxha nuk ishte duke punuar në rolin që ai kishte. Enver Hoxha në shtëpi kishte një zyrë me bibliotekë, me sekretariat, me të gjitha. Dhe për njërën nga këto arsye, nuk e quante relevante patjetër që të shkonte në udhëtim 100 metra më tutje, te zyra tjetër, për të bërë po të njëjtën gjë. Por është një gjë, që po të vini re, në asnjë event të rëndësishëm partiak apo shtetëror, kur duhej që të ishte Enver Hoxha, ai nuk ka munguar, përveç ditëve pas infarktit në vitin 1984 ose më pas kur u komplikua gjendja. Unë e kam thënë qartë, unë nuk kam qenë përditë me të dhe nuk e di se çfarë bënte ai në zyrën e tij, por Enver Hoxha shkruante. Ai ka shkruar. Të gjitha ato që ka botuar i ka me penën e tij. Sesa të rëndësishme janë është tjetër gjë, por Enver Hoxha varet se çfarë ndiente si detyrë për të bërë, një raport, një libër, direktiva, analizë, të lexonte libra që i vinin nga Parisi sepse i porosiste vetë. Por ishte i zënë, non stop i zënë.

-A e drejtonte fizikisht qeverinë Enveri?

Unë nuk e kam dyshuar ndonjëherë. Kam dhënë nja dy shembuj në libër. Ta zëmë, një natë para se të vdiste, besoj, është koha më kritike, tek ai kishte ardhur Ramiz Alia dhe ndenji dy orë në dhomë me të. Kjo, në një kohë që ne kishim rekomanduar që atij të mos i çoheshin materiale pune. Ne mjekët, me aq autoritet sa kishim, por ne i bënim prezente rekomandimet që duhej të pushonte disa kohë. Dhe unë e prita Ramiz Alinë poshtë, te dera kryesore në sallon dhe i thashë: “O Ramiz, ju kemi dërguar një material. A ka ndonjë mundësi që t’i ndërpresë shoku Enver kontaktet me çështjet e zyrës?”. Ai tha: “Atë po mundohemi të bëjmë, me aq sa mundemi sepse ka disa gjëra, ju duhet t’i kuptoni, që duhet t’i shohë vetë dhe t’i firmosë sekretari i parë. Dhe sekretar i parë është Enver Hoxha, nuk jam unë”. Këtë e tha një ditë përpara se ...

Haxhi Kroi, meqë e përmendët, në ditarët e tij ka shkruar: “Sot i dërgova shokut Enver materialet e plenumit i cili duhej të bëhej në datën 10 prill”, pra në ditën që ai ra në koma. Pra, materialet do t’i çoheshin në zyrë. Pse duhej t’ia çonte në qoftë se Enver Hoxha i kishte ndërprerë marrëdhëniet e punës? Pra, janë disa argumente, pavarësisht rëndimit të gjendjes së tij fizike, ç’është e vërteta dhe minimizimit të përfshirjes së tij dhe kjo mund të ketë ndodhur nga viti 1984, pasi bëri një spazmë cerebrale. Ajo e rëndoi së tepërmi dhe krijoi imazhin e atij Enver që keni parë ju Pas vitit 1984 janë ato filmime? Për ato e keni fjalën?

-Nuk e di ekzaktësisht, por natyrisht pas iskemisë cerebrale, unë e kam dhënë në libër me muaj e me data, ishte një gjendje që mezi u kalua. Bëhet fjalë për vitin e fundit. Megjithatë, ky episod tregon që ose komunikonte me anën e Nexhmijes me udhëheqësit, por nuk është shkëputur nga informimi sepse nuk guxonin dhe shokët e tij që ta ndërprisnin këtë gjë pa kërkesën e tij.

Sigurisht, me aq sa kemi lexuar për diktaturat apo për aq sa e kemi përjetuar, një diktator i painformuar nuk është më një diktator. Unë nuk po pyes nëse ishte i informuar apo jo profesor, por çfarë po ndodhte në raport me gjërat kryesore të ekzekutimit të pushtetit, por a drejtonte realisht?

          Enver Hoxha kishte ngritur një sistem, kishte ngritur një qeveri, kishte ngritur një strukturë shtetërore, një strukturë partiake, ku thuhej që vendimet kryesore i merrte partia, apo jo? Ishte partia mbi të gjitha, partia komandonte, partia bënte ç’donte populli e kështu me radhë.

-Po, sloganet.

Pra kishte strukturë dhe kur ka një strukturë dhe unë nuk besoj që në këtë ndërmarrjen tuaj, në këtë biznesin tuaj, nuk duhet patjetër që shefi i madh ekzekutiv të merret me këtë apo me atë, sepse janë detyrat e ndara. Unë nuk e di se cilën nga detyrat Enveri ua dha të tjerëve që ta bënin, por unë mendoj që hierarkia në atë sistem ishte e tillë, që nuk guxonte dikush tjetër për Enver Hoxhën të merrte një vendim, duke qenë gjallë Enver Hoxha. Nuk bëhej fjalë për këtë. Enver Hoxha nuk ta lëshonte pushtetin. Është tjetër gjë në çfarë mase ishte. Unë kam në libër rastin e Naserit, presidentit të Egjiptit. Kishte sëmundjet identike të Enverit, diabet, tension e me radhë, obezitet, sedentaritet, duhanxhi i tmerrshëm. Identik, sikur ishin kopja e njëri-tjetrit. Ai pësoi komplikacione të rënda. Dhe kur doktori i tij personal e paralajmëroi që nuk mund të udhëhiqte shtetin, sepse me ato sëmundje duhej të ndërpriste çdo punë, pas rreth dy javësh doktori u gjet i vdekur, nuk e di se për çfarë arsye. Por pas dy vitesh, presidenti vdiq papritur pikërisht për atë paralajmërim që i tha doktori. Ata thanë papritur, por në fakt nuk ishte papritur sepse ai bëri infarkt, në moshën 57 vjeç. Pak a shumë siç vdiq edhe Gogo Nushi, i cili nuk kishte të njëjtën moshë dhe me të njëjtat sëmundje.

-Duke pasur këto precedentë, duke pasur edhe kartelën mjekësore, gjendjen e tij, a menduat se duhej të sugjeronit që Enver Hoxha nuk duhej të punonte, duhej të reduktohej aktiviteti i tij politik.

Ne themi aktiviteti. Është politik apo është familjar apo është letrar apo është shkencor, kjo është punë tjetër. Aktiviteti në lidhje me atë mision dhe detyrë që ai ka ose me dëshirën që ai bën. Ne kemi dhënë rekomandimet tona dhe këtu ka qenë gjëja pak më e vështirë sepse Enveri nuk ishte pacient që të lejonte ta vije nën tutelë mjekësore. Ne mjekët kemi të bëjmë nganjëherë me pacientë që quhen pak si maniakë.

-Para Zotit dhe para mjekut jemi të gjithë të barabartë.

Po, por ka pacientë të cilët duhet që ta masin tensionin 6 herë në ditë, që bëjnë analiza, që peshohen 4 herë në javë etj.

-Pra maniakë.

Quhen edhe kështu, por unë them këtë, që e teprojnë ose që për pak gjë, “më çpon këtu” apo “më ther këtu”, bëjnë analiza. Janë ata që ne themi se kanë merak pas shëndetit. Por ka edhe të tjerë, të cilët janë më racionalë, d.m.th. që bëjnë seleksione të çështjeve. Enveri nuk ishte maniak, në kuptimin që nuk donte mbikëqyrje mjekësore. P.sh. Mehmeti e maste shumë herë tensionin, bënte aktivitet fizik, vrapim, shkonte për gjah që të hiqte stresin, mbante dietë të fortë. Enveri, në kuptimin e diabetit që kishte, ishte një i sëmurë mjaft korrekt në lidhje me rolin që kishte, përveçse ndonjë shkelje të vogël të dietës. Në të vërtetë u fut në disiplinë. Ai e la cigaren, nga 60-80 cigare në 0 cigare, kur e kuptoi që kjo ishte e dëmshme për shëndetin. Por e kuptoi vetë. Mund t’i kishin thënë shumë vite më përpara që ta linte dhe ai nuk e la sepse ndoshta nuk e besonte. Kur u bind e la. La duhanin, ra në peshë, bënte lëvizje. Atë pjesën e tij si pacient, ai u mundua që ta kryente mirë. Pjesa tjetër ishte që u kujtua pak vonë që ta bënte këtë gjë, kur disa dëmtime i ishin bërë në zemër, në sy, në nerva, në arterie. Këtë e pagoi pastaj me atë jetëgjatësi që pati, d.m.th. që ishte më e madhe se ç’e kanë zakonisht të sëmurët me ato sëmundje, më e gjatë, por sot synohet gjithnjë e më shumë.

-Ju folët për një gjendje që nuk ishte fort e dëshiruar. Kjo gjendje sa  ndikonte në drejtimin e shtetit sepse te një njeri që kontrollonte gjithçka me dorë të hekurt, ndërkohë që ishte edhe vetë i pafuqishëm për ta ushtruar, krijohej një lloj impotence, një lloj pamundësie. Sa ndikonte kjo?

-Ilir, ti je frankofon si unë, apo jo. Do të të jap një libër që titullohet “Këta të sëmurë që na qeverisin” (“Ces malades qui nous gouvernent”). Është impresionuese të shikosh që shumica e udhëheqësve të mëdhenj të botës, të vendeve të mëdha, kanë qenë edhe më të sëmurë se Enveri. Kanë qenë edhe me kancer.

-Po. Edhe Miterrani, gjatë të gjithë 7-vjeçarit të dytë kurohej me kemio.

U tha kush atyre “Mos kandidoni se ju jeni i sëmurë dhe nuk do ta drejtoni mirë shtetin”? A e kupton? Ka ca gjëra, të cilat...Unë kam qenë i çuditur në të vërtetë nga një fakt, që në promovimin e kuadrove të larta udhëheqëse në nomenklaturën komuniste, kur ngrihej një njeri në detyrë pyesin për soj e sorollop, për farefisin, për biografinë, për anën morale, ideologjike, politike, performancën në punë, por jo për shëndetin. Nuk kishte një rregull që të thoshte se njerëzit me këtë sëmundje nuk mund të shkojnë më lart, se deri kaq e kanë. Kjo zbatohej te populli, p.sh., një student kurrë nuk e çonin në Bashkimin Sovjetik se nuk i kishte mirë sytë etj. Ose nuk e merrnin ushtar se kishte këtë gjë, ose nuk e merrte patentën se kishte një gjë tjetër. Por të promovohej anëtar i Komitetit Qendror apo ministër nuk shiheshin këto. Në momentin që emërohej, personi bëhej pacient i klinikës speciale dhe aty në atë klinikë kishte një kontroll të imtë, por kartela ishte sekrete. Nuk i thuhej popullit që ai ishte i sëmurë dhe të mos ia vinin re, se aq mundej. Kjo ka qenë diçka që unë akoma nuk ia di misterin, nuk e di nëse zbatohet sot apo jo.

Përtej Enver Hoxhës, ju keni kuruar edhe udhëheqës të tjerë. Simptomat e sëmundjeve të tyre i shikonit që të reflektoheshin në publik, në aktivitetin e tyre?

-Jo, absolutisht jo.

-Nuk po flas për diabetin, as për hipertensionin.

Këto janë sëmundje dhe po të them, do t’i bëjmë pesimistë shumë njerëz sot që vuajnë nga këto sëmundje. Ne mjekët kemi ndërhyrë në momente të caktuara të të sëmurëve, kur janë komplikuar gjendjet e tyre, që t’u sigurohej një pushim më i gjatë, një regjim më i madh. Kjo ka qenë arsyeja që u është vënë mjek personal ose ekip që t’i ndiqte, sipas rëndesës së sëmundjes. Por ky nuk ka qenë rregull.

-Nuk e kisha fjalën për këto sëmundje, por për sindroma psikike.

Ajo është tjetër gjë. Por ne nuk dimë asnjë rast që ne si mjekë të kemi ndërhyrë ose të kemi lajmëruar që filani duhet të shmanget sepse është i rrezikshëm. Ai libri që citova më lart tregon pikërisht këtë, sesa ndikim ka pasur vendimmarrja e udhëheqësve për shkakun se ishin të sëmurë. Por rasti bëhet ndoshta për sëmundjet psikike dhe qarkullimin cerebral, por jo për të tjerat. Mund të bëhet për një kancer të avancuar sepse i sëmuri bie në depresion, i cili ndikon në mënyrën e tij të të menduarit.

-Në aspektin për gjithë popullin, për të gjithë publikun, d.m.th., Enver Hoxha për shkak të mitit që qe krijuar, kishte njerëz, gjysma e popullsisë, kishin lindur pasi ai kishte marrë pushtetin dhe i vetmi kontakt, i vetmi informacion që kishin ishte miti i tij dhe gjithçka rreth në funksion të idolatrisë ndaj tij. Ndërkohë kishte edhe njerëz d.m.th. që ishin në burg, ishin në Spaç, ishin në Burrel, kundërshtarë që ai i kishte përmbysur, familje të njerëzve që ai i kishte pushkatuar, të cilët e urrenin, por ndërkohë, pak e kanë njohur atë nga afër. Ju keni qenë më shumë se 20 vite afër tij.

Jo. Nga viti 1973 deri në vitin 1985.

D.m.th. 12 vite, mjaftueshmërisht për ta njohur. Ju e donit, e adhuronit atë apo e kishit frikë? Apo të dyja bashkë?

-Po ta heqim politikën, ideologjinë, po t’i heqim çfarë kishte bërë sepse këto janë mënyra e sjelljes, sepse unë po flas për personin, si person, po ta kisha takuar te Qafa e Pazarit në Gjirokastër, një Enver Hoxhë të panjohur fare, Enver Hoxha ishte karizmatik. Ishte person shumë karizmatik, ishte elokuent kur fliste, ishte imponues, mbahej mirë, vishej mirë dhe kishte temperament, i cili bëhej herë gaztor dhe herë i vrenjtur, mundet edhe i frikshëm deri diku. Unë e kam adhuruar kur shkova sepse e quaja fat të madh atë që njerëzit e ëndërronin dhe nuk e kishin prekur asnjëherë, ndërsa unë e shikoja dhe e vizitoja e bisedoja me të. Pra të dyja bashkë ishin, karizma dhe hija e rëndë e frika që vinin nga autoriteti. Njerëzit autoritarë kur adhurohen...

Unë asnjëherë nuk kam shkuar tek Enver Hoxha gjatë 12 viteve i shtendosur, në kuptimin që kam të bëj me një person sidokudo. Kam qenë shumë i vëmendshëm sesi të vishesha, si t’i afrohesha, si të sillesha.

-Në alert?

Nuk kam qenë në alert, por kam qenë i mobilizuar, pra i ndërgjegjshëm që një akt i imi mund të ishte me implikim.

-Keni pasur ose më saktë, cili ka qenë momenti juaj më i vështirë pranë tij, si mjek?

Momenti më i vështirë ka qenë kur u sëmur Sokoli nga apendiciti dhe u shty operacioni. E kam përshkruar edhe në libër. Mua ma kanë përmendur si gabimin tim, por ç’është e vërteta unë dyshova për diagnozën, e thirra kirurgun, por ai nuk u bind për diagnozën. Më pas zgjodhi një taktikë të gabuar, e shtyu me antibiotikë. Por erdhi një moment që ai u operua dhe kur u operua panë se apendiciti kishte plasur. Thanë që jeta e djalit nuk ishte e sigurt. Kjo ishte e tmerrshme që ta dëgjoje sepse ai ishte një djalë i ri, nmes të Tiranës, në mes të mjekëve. Ishte një gjë e paperceptueshme. Dhe pas operacionit, kjo gjë iu tha atij. Dhe ai nuk mund ta besonte këtë gjë. Atëherë më thirri dhe ishte si luan me krifë. Unë isha mësuar që ai të sillej shumë korrekt e ngrohtë me mua. Ndoshta sepse isha i ri në moshë, ndoshta sepse kishte besim. Dhe në atë moment unë nuk doja të isha. Ishte një moment shumë i vështirë. Ai vetëm pyeti disa herë pse dhe iku si furtunë. Unë isha si lepuri. Ky ka qenë momenti më i keq. Një tjetër moment i ka ka qenë edhe kur unë, për herë të parë i regjistruam në Durrës në elektrokardiogram që kishte iskemi të zemrës, kurse deri atëherë i ishte thënë që zemrën e kishte mirë. Unë nuk dija se ç’mund të ndodhte gjatë natës sepse nuk kishim mjete që ta vinim në monitorim, për ta ndjekur në monitor. Nuk kishim mjete për ta defibriluar në qoftë se zemra do t’i ndalonte. Atë natë unë e kam mallkuar veten që isha bërë mjek sepse nuk e kisha menduar që mjekësia ishte aq e papërgatitur sa që edhe për Enver Hoxhën ne nuk i kishim mjetet dhe mënyrat e duhura. Pastaj erdhën disa shokë dhe ajo situatë u kalua, por sidoqoftë pritja e asaj nate ishte e tmerrshme. Ne ishim në Durrës në plazh, ku pati edhe një shtrëngatë me vetëtima e bubullima, që mua më bëri supersticioz. Mendova që po bëhej kiameti.

-Në libër keni një frazë që mua më bëri përshtypje. Ju thoni: “Enver Hoxha kurrë nuk m’u ankua dhe kurrë nuk më tha faleminderit”.

Kam thënë: “Nuk na u ankua dhe nuk na tha”.

Po.E kam thënë në shumës. Nuk u ankua. Po të lexoni librin e Ramiz Alisë “Enveri ynë”, rreth faqes 300 e ca, ka një dialog midis tyre në lidhje me kujdesin shëndetësor sepse ai nuk donte që të vinin mjekë nga jashtë dhe ka thënë që “mjekët i kam shumë të mirë”. Nuk donte që të harxhonte shumë kohë me mjekët. Në të vërtetë vetëm Ramizi në libër e ka thënë.

-Ju ka bërë përshtypje që ju dhe ekipit tuaj që përbëhej nga emrat më të njohur të mjekësisë shqiptare, nuk ju tha asnjëherë faleminderit, ndërkohë që faleminderit i thua edhe berberit kur të qeth një herë.

Mos e interpreto kështu. Ai, për mendimin tim, ishte mirënjohës, por ai nuk kishte atë sjelljen burokratike ose formale. P.sh. ishte viti i ri, Kadri Hazbiu më dërgonte kartolinë, më uronte. Ose për datëlindje. Enveri me Nexhmijen nuk e kishin zakon këtë. Këtë e kanë thënë edhe mjekët e infermierët e tjerë. P.sh. për vit të ri prisnin ndonjë peshqesh, fruta apo verë sepse ishin tek i pari i vendit. Ndoshta e kishte sepse ishte gjirokastrit.

-Jo nuk ka të bëjë me Gjirokastrën sepse mua më bëri përshtypje që nuk ju thoshte faleminderit.

Dua të them që ai, këtë anën formale të këtyre gjërave ndoshta nuk e kishte sepse ishte familjarizuar me ne. Kam përshtypjen që ishte kjo. Por unë e kam menduar këtë gjë, që nuk kushtonte gjë që të çonte diçka në shenjë falënderimi, siç na sjellin të sëmurët e thjeshtë, njerëzit e thjeshtë, kur u bën një nder mjekësor. Në atë kohën tonë të sillnin ndonjë arrë apo ndonjë shishe me verë.

-Flasim për Bllokun. Veç Kremlinit, kishte në vende të tjera një gjë të ngjashme, një lagje të izoluar?

Po, në Kinë. Në Kinë kishte qytet.

Qytet i ndaluar?

-Po, qytet i ndaluar.

-Që në kohën e perandorëve?

-Jo. Aty edhe mjeku i tij personal, i Maos kishte apartament. Jetonte bashkë me gruan brenda në qytetin e ndaluar. Kishte Sulo edhe atje, siç kishte edhe Stalini.

-Sulo ka edhe sot.

Nuk e di, të sotshmit nuk i njoh, se nuk jam mjek i udhëheqjes. Por e kjam fjalën që sistemi ishte një. Tri strukturat që u krijuan pasi u prishëm me kampin socialist, se deri atëherë vizitat mjekësore udhëheqësit i bënin në Kremlin, pushimet i bënin në Odesa ose në Krime. Kur u prishëm me ta lindi nevoja që të krijoheshin struktura homologe. Pra u krijua një strukturë që ishte Drejtoria e Dytë që ishte me sigurimin e udhëheqjes, e cila duhet të ketë sugjeruar krijimin e Bllokut si vend për ta pasur më lehtë ruajtjen e tyre në grup sesa veç e veç. Ishte Drejtoria e Pritjes, që kujdesej për banesat, për veshjen, për ushqimin e udhëheqjes, pra për nevojat jetësore. Dhe ishte një strukturë e klinikës speciale. Ishte shumë interesant fakti që të tria këto struktura vareshin nga ministri të ndryshme. Struktura e mbrojtjes dhe e sigurimit varej nga Ministria e Brendshme, struktura e pritjes varej direkt nga kryeministria, nga një zëvendëskryeministër, kurse klinika speciale varej nga Ministria e Shëndetësisë. Kështu që te ne aplikoheshin të njëjtat paga dhe i njëjti sistem si për të gjitha poliklinikat e vendit. Mjeku në Bllok nuk kishte rrogë më të lartë, por sipas skemave që ishin në atë kohë për të gjithë mjekët.

-Në këtë ishull të rrethuar, të izoluar, të mbrojtur me ushtarë, filluan të banonin ata që kishin zbritur nga malet si çlirimtarë. Kishin ato simptomat e partizanit Meke?

Jo, të paktën kur kam hyrë unë, jo. Unë kam hyrë pak vonë, në vitet ’60 e ca. Këta kanë hyrë në vitet ’45. Unë kam shkuar 20 e ca vite më pas. Po flasim për atë gjeneratën e parë. Shumë nga ata u zhdukën si Liri Belishova, Koçi Xoxe etj. Ata që erdhën të rinj, nga klasa punëtore, natyrisht që patën disa simptoma të tilla derisa u integruan.

Çfarë simptomash kishin?

-Ato të partizanit Meke. Adhurimin për luksin, për mobilim më të mirë, për t’u dukur më bashkëkohorë. Unë nuk përdor asnjë cilësim për këta sepse i kam pasur pacientë dhe janë sjellë mirë me mua. Ruaj kujtime me ta.

-Në fakt, njerëzit sa më të paditur të jenë, aq më shumë e respektojnë mjekun.

Atëherë padituria qenka e mirë.

-Çfarë ndodhte aty. Tek e fundit ishin me profesion politikanë. A ishin të interesuar se çfarë ndodhte jashtë në botë? Diskutonin?

Profesion politikan? Cili ishte? Ku e morën profesionin politikan? Sepse që të marrësh një profesion duhet një kurrikulum.

-Nuk them se kishin studiuar, d.m.th. paguheshin.

-Ishin të improvizuar. Karakteristika që kishte ai sistem ishte se nuk punonte mbi bazën e aftësive që ti ke sot, por punonte mbi bazën e besimit që çfarë do të bëhesh ti pasi ta jepnin atë besim. Pra, jepej besimi paradhënie. Pra ta jepnin detyrën dhe ti, duke bërë detyrën do të mësoje. Do të të ndihmonte partia, shokët. Mbi çfarë kriteresh?

-Ja pra, kështu ishte kriteri. Ndryshe si mund të shpjegohet që bëhej ministër një që sapo kishte ardhur nga mali apo nga një kantier? Ai nuk dinte, por do ta ndihmonte partia. Pra, gjehej elementi që vlerësohej më shumë. Baza ishte besueshmëria, sesa besnik ishte dhe sesa i bindur. Pastaj ajo sesa i zoti ishte nuk diskutohej. Edhe në mjekësi e kemi këtë problem. Pra raporti: i mirë – i pasjellshëm dhe arrogant – arrogant shumë i zoti. Cilin do preferoje si mjek? Një mjek arrogant por të zotin apo një që buzëqesh?

-Ky rasti i dytë është sharlatan.

Pra po them që sharlatanizëm kishte dhe hipokrizia ishte një nga tiparet e asaj epoke. Nuk e kam zbuluar unë këtë, ka qenë evidente.

-Në subkoshiencën e tyre arrije që të lexoje një lloj brerjeje të ndërgjegjes, pse jo dhe frike për krimet që ishn kryer apo po kryheshin?

Përgjigjja është e thjeshtë. Jo, as mos i imagjinoni. Është shumë e sofistikuar kjo mënyrë që ata t’i brente ndërgjegjja kur kishin hyrë në atë valle. Problemi ishte që po të hyje në atë valle, ishe pjesë e saj. Dhe unë e kam trajtuar çështjen e nënshtrimit ndaj autoritetit, ose të nënshtrimit se kështu ishin rregullat, kështu ishin ligjet. Ti bëhesh pjesë e tyre dhe e humbet personalitetin dhe aftësinë për të reaguar, jo më pastaj për t’u qarë hallin të tjerëve dhe për të luftuar që të gjesh të drejtën. Më duket shumë e sofistikuar në realitetin tonë dhe në realitetin e atëhershëm. Besoj se kjo është edhe sot.

-Dakord, brerja e ndërgjegjes është një gjë e sofistikuar, por instinkti i vetëmbrojtjes, frika, është instinkt bazik, është instinkt jetësor. E kishin frikën apo e mendonin se ajo do të ishte një festë e përjetshme e tyre brenda në Bllok.

Kishte një diferencë midis atyre që quheshin kuadro të vjetra, të para, të cilët në trajektoren e jetës kishin reflektuar nga koha kur ishin adoleshentë dhe ishin partizanë 16-vjeçarë dhe pastaj u bënë gjyshër këtu dhe mësuan shumë çudira. Sepse kishte një gjë: nuk respektohej linja korrekte e karrierës. P.sh., në qoftë se duhej një ministër nuk zgjidhej një zëvendësministër për t’u bërë ministër. Madje nuk bëhej kurrë një zëvendësministër ministër. Nuk zgjidhej një drejtor i asaj drejtorie për t’u bërë ministër, por zgjidhej p.sh. një shef brigade në një rreth. Befas vinte ai dhe të gjithë këta që kishin bërë karrierë nga nëpunës i thjeshtë në ndihmës, në shef, në zëvendësministër prisnin. Vinte një njeri që nuk kishte asnjë dijeni. Pra kjo puna e ngritjes së kuadrit nga poshtë befas lart, demoralizonte shumë nga këto kuadrot e vjetra, të cilët kishin shumë vite. Kishte sekretarë partie në rrethe që kishin 20 vite në një rreth, me bujqësinë, me blegtorinë, me vështirësitë që ka terreni. Befas anëtar byroje politike bëhej dikush tjetër që ishte dalluar në punë për një arsye apo për një tjetër. Kjo i demoralizonte.

-Si e shfaqnin pakënaqësinë?

Pakënaqësia shfaqej me fjalë, me kritika ose me humor ose me tallje. Brenda tyre ata ironizonin edhe njëri-tjetrin. Ishte një qytezë ku gëlonin këto gjëra. Kjo ndodhte edhe në një qytet të vogël. Kjo ndodhte edhe me njerëzit e zakonshëm.

-Nga pikëpamja sociale, duke shkuar krejt papritur në këtë ishull mirëqenieje, si arritën që t’i shijojnë e t’i kuptojnë, t’i dallojnë e t’i seleksionojnë verërat e mira, veshjet firmato?

Nuk është se i bënin ata, nuk është se u sofistikuan kaq shumë. Ishte një Drejtori e Pritjes, e cila kishte disa ekspertë, pra disa njerëz që bënin blerjet. Ata ishin specialistë dhe dinin se çfarë këpucësh do blinin apo sesi duheshin mobiluar ambientet. Pra, nuk i blinin vetë, por atyre u shërbenin. Favori ishte se ata përfitonin disa shërbime, të cilat nuk i përfitonin njerëzit e tjerë. Por shërbimet nuk i kryenin vetë. Nuk blinin asgjë vetë, as ushqimet.

-Malli që hynte, ishte i cilësisë më të lartë të mundshme, nga Perëndimi?

 Unë besoj që malli ishte nga Perëndimi. Por problemi ishte pabarazia. Pabarazia nuk ka rëndësi sesa e madhe është. Po të marrësh shumën që harxhohej për ta është qesharake në raport me atë që harxhon një njeri i pasur, jo oligark i madh, por një i pasur i zakonshëm sot. Po të krahasosh luksin e sotëm me atë atëherë është qesharake. Unë nuk kam parë në shtëpitë e tyre ndonjë vepër arti, pikturë, nga ato që kushtojnë miliona euro. Nuk kam parë ndonjë objekt të tillë zbukurimi. Ata kishin gjëra më të mira dhe më shumë sesa ne të tjerët.

-Ndoshta nuk u interesonin?

Jo. Ishin të limituara fondet. Ishte luksi i një shteti të varfër. Esenca ishte te barazia. A duhej të ishin të ndryshëm? Ajo që quhet e drejta borgjeze.

-Enver Hoxha kishte një bibliotekë shumë të pasur, mbi 20 mijë libra.

25 mijë.

-Në një intervistë që kam pasur me të ndjerën Liri Belishova, rreth 15 vite më parë, më ka rrëfyer që ishte lexuesi më i keq i mundshëm që ajo kishte parë. Gati e përshkruante si një sharlatan, që lexonte 5 faqet e para, 5 faqe diku nga mesi dhe 5 faqet e fundit. Këtë bibliotekë të bollshme e kishte thjesht si një hobi për të pasur një fond, një kapital aty apo ishte pasionant i vërtetë i të lexuarit.

Nuk është ky mendimi im. Enveri i donte librat. Titujt i porosiste vetë. Kur i vinin ndihej humori i tij. Vetë i nxirrte nga kutia dhe vetë i vendoste në bibliotekë. I dinte se ku i kishte. 2-3 herë kur ka rënë fjala për ndonjë libër, sidomos kur shkoja me Ylli Popën, ai ngrihej dhe na thoshte që ishte në filan sirtar. A i lexonte nga germa e parë deri tek e fundit, nuk e kam monitoruar. Por informacion kishte. Ndoshta bënte edhe lexim diagonal sepse varej sesa i interesonin disa gjëra. Por p.sh., për diabetin kishte lexuar. Kishte libra të një autori francez. Ai edhe mendonte në frëngjisht. Enveri jo vetëm fliste frëngjisht, por edhe mendonte. Nganjëherë më shpejt i vinte fjala frëngjisht. Për fat të mirë edhe unë dija frëngjisht, Ylli dinte. Në shkrimin e veprave të tij, me sa di unë, e kanë ndihmuar disa sekretarë që kishte në Komitetin Qendror. P.sh. Vait Lame ka thënë vetë që ka marrë pjesë në grumbullimin e informacionit për librin. Kur u sëmur shkruante me shumë vështirësi dhe e diktonte me diktofon. Mua nuk më kishte shkuar mendja, por dikush e kishte pikasur dhe më pyeti. Ishte profesor Milezi në Francë. Natyrisht unë e anashkalova pyetjen dhe kur u ktheva e pyeta Nexhmijen, por ajo nuk reagoi. Por e vërteta është se ai i donte librat dhe e dinte vendin e tyre se ku i kishte.

-Ju hapët një temë me interesimin e profesor Milezit, që përbën shumë interes për publikun. Ndoshta ka qenë një kuriozitet i kohës. Në kuadrin e luftës së ftohtë, sa ishin të interesuara shërbimet e huaja për gjendjen shëndetësore të Enver Hoxhës, ashtu si për të gjithë drejtuesit e tjerë të Lindjes komuniste?

Nuk di sesa, por Milezi ishte përfshirë jo vetëm te ne, por shkonte edhe te disa udhëheqës të tjerë, si te Bumedieni i Algjerisë, tek ata të Arabisë Saudite. Madje tregonte edhe histori interesante me ta. Milezi vetë ishte i pavarur, ishte kokë më vete. Kishte qenë në luftë, kishte miqësi me De Golin, por ishte edhe kritik ndaj tij. Ishte katolik i bindur, megjithatë ishte pro abortit. Kishte një integritet profesional dhe çuditërisht ka qenë i përzemërt me ne. Por ai nuk e vizituar Enverin asnjëherë si mjek. Ka parë kartelën dhe ka ndihmuar. Në librin e parë të tij “Mjekësia e lirisë”, ai flet edhe për një vizitë në Shqipëri. Thotë disa fjalë të mira edhe për ne mjekët shqiptarë. Por ka edhe një frazë interesante që thotë: “Ka në atë vend persona që në një të ardhme të afërt do të dinë t’i hapin atij vendi rrugë të reja drejt lirisë”. Tani ky personi i ardhshëm nuk mund të ishte Enveri. Por mund ta kishte për Mehmetin se kishte një afeksion për të. Ai thotë: “Kur isha në Shqipëri më kërkuan që mundësisht të dërgonin disa studentë shqiptarë për një afat të gjatë në Paris, që të formohen aty. Edhe unë ia përcolla këtë ministrit të Jashtëm”. Kjo tregon që Milezi sa herë që shkonte, raportonte diku në Ministrinë e Jashtme. Dhe ministri e kishte mirëpritur. Por pas dy ditësh e kishte marrë në telefon i alarmuar dhe i kishte thënë: “Profesor më vjen keq, por ajo nuk mund të bëhet se nuk pranon ministri i Brendshëm sepse po të na vijnë ata studentët shqiptarë do të na indoktrinojnë studentët tanë”. Milezi i kishte thënë: “Po të jetë për indoktrinim, nuk merret vesh se kush do ta indoktrinojë njëri-tjetrin”.

-Besimin që kishte Milezi ju e përdoni si një gozhdë ku varni versionin tuaj se Mehmet Shehu, në rast se do të ishte pasuesi i Enver Hoxhës do ta kishte bërë Shqipërinë një vend perëndimor dhe do të kishte qenë reformator. Më lejo që ta them, por unë këtë e kam të vështirë ta besoj.

Unë kam thënë që Mehmeti nuk do ta vazhdonte kështu. Kjo është e sigurt. I kishte ardhur në majë të hundës partia dhe roli i partisë. Mehmeti ishte ekzekutiv. Ishte njeri që bënte gjëra, nuk ishte njeri që bënte bla-bla-bla. Sesi do t’i bënte, do t’i bënte në lidhje me jashtë, unë nuk e di. Ai tentoi që të shkruante një libër për ekonominë dhe nuk u mor vesh se ku vajti fati i atij libri. Por fakti që donte të shkruante një libër për ekonominë, kur normalisht ne kishim ekonominë politike dhe direktivat e ekonomisë dilnin nga kongreset e partisë, tregonte që donte të zhvillonte diçka origjinale. Se sa, unë nuk e di, por për mendimin tim Mehmeti do ta ndryshonte. A do ta zbuste diktaturën, nuk jam i sigurt, por ekonomia do të ishte ...

-Në librin tuaj, më ka bërë përshtypje mënyra proporcionale se si keni trajtuar personazhet kryesorë, nqs keni bërë një përshkrim interesant të Ramiz Alisë, të cilin unë modestish e kam njohur dhe është një portet që i afrohet tërësisht të vërtetës...andej nga jam unë përdorin një shprehje "sy për dhe" kështu ka qenë dhe ju kështu e keni vizatuar, mirëpo ai nuk kishte propagandën. Nuk kishte drejtuar institucione represive të diktaturës. Me ngjyra krejt tjera, me afeksion keni përshkruar tre "satrapët, Hysni Kapon, Mehmet Shehun dhe Kadri Azbiun, pse ky shporpocion?

Se di a është e saktë vlerësimi me afeksionin, kam folur për ta ashtu siç i njoha. Ua kam dhënë 40 vetave para se ta botoja, sepse natyrisht unë dua të jem i drejtë me të gjithë ata. Nëse e kam tepruar me diçka, kërkoj ndjesë, por arsyeja është se ai u bë i pari i vendit. Ai ishte përgjegjës dhe ngulmonte të krijonte njeriun e ri dhe mendoj që kjo ide është më e rëndë, se shkon nga brezi më rëndë. Të gjithë anëtarët e byros ishin më satrap, sepse nuk doli asnjëri që të japë dorëheqjen dhe të thonë nuk marrë pjesë në këtë kasaphanë. Ideja ishte se edhe pasi vdiqën këta "satrapët" u var një poet, ish-poeti i fundi në Europë, ai e kishte të pamundur të ishte më i mirë.

-Ai ishte një ish-Danov ndërsa të tjerët Berja...

Unë nuk mund të bëj shkallën e fajësisë, ishte një grup me një ideologji të caktuar, unë në një kapitull i kam ndarë përgjegjësinë secili: Enveri qe shteti, qe lavdia; Mehmeti qe qeveria; Hysni Kapo qe partia; Ramiz Alia qe propaganda dhe ideologjia dhe ideologjia u vu në plan të parë, nuk u pa më bujqësia apo mbrojtja. U vu ideologjia mbi ekonominë, ajo udhëhiqte.

-Ju keni qenë afër dhe në mënyrë paradoksale me largimin e Enver Hoxhës influenca juaj duhet të jetë shtuar akoma më tepër, sepse shtohej misticizmi "mjeku i Enver Hoxhës", një aerol...e bëra këtë parantezë që duhet të kishit një informacion të dorës së parë, përse hezitohej në rastin e marrjes së kredive, Çfarë diskutohej në bllok

Pas vdekjes së Enverit, unë vendosa që t'i shkëpusë marrëdhëniet me bllokun dhe të shkoja në spital, aty ku kam pasur ëndërr edhe pse nuk më lanë. Ka qenë e kundërta. Kam mbajtur familjen Hoxha për inerci edhe pse Nexhmija ishte korrekte, por ajo u bë kryetare e Frontit dhe duhet të merrte shërbime mjekësore. Pse ka ndodhur nuk e di, por gjatë atij regjimi udhëhiqte ideologjia. Sekretari i parë nuk merrej me bujqësinë, por partinë.

-Ju e shtruat në mënyrë retorike që "ai e kishte në dorë për ta ndryshuar, por pengohej nga Nexhmije Hoxha dhe fanatikët e tjerë të partisë"...

Ky është mit! Nuk ka qenë ajo që udhëhiqte, njëshi është i padiskutueshëm, ajo që vjen pas njëshit është zeroja e parë, ky ishte sistemi i atëhershëm. Ai luante me atë që thoshte "nuk jam unë, por është ajo". Ai kishte në dorë dhe të gjithë shpresonin, por e modeloi duke lënë rrënjët aty. Regjimet nuk hiqen se u kosit, por aty janë rrënjët...

-Kam jetuar sa për të qenë i informuar se nuk kishte institucione, por vetëm me porosi dhe kam përshtypjen që realisht Nexhmija e drejtonte vendin...

Kjo është një hamendësim, që thonin Nexhmija komandonte Enverin, por Nexhmija ishte e varur nga Enveri, i pas tij, e kishte idhull atë, më krijohej përshtypja se mos gabonte në ndonjë gjë...

-Për aq kohë sa kontrollonte informacionin...

Bashkohej frika me respektin se nuk donte që t'i prishte qejfin, por kjo që thoni ju, nuk e di për çfarë vendimmarrje e keni fjalën. Nuk di të ketë në ndonjë proces të incizuar personalisht prej saj, të jetë firmosur apo të jetë nisur nga ajo.

-Ju e keni vizatuar gati si një murgeshë të kuqe, që qe e obseduar nga feja e saj dhe i shenjti i saj

Besnike në ideologji, pa asnjë gjë origjinale nga ajo. Ajo haptazi ishte pozicionuar kështu, me telefonin është e vërtetë, por ishte e gjithë struktura dhe kjo bëhej për të mos lënë gjurmë. Jepej urdhër me celular, kjo nuk linte gjurmë diku, ky sistem i influencave krijoi sistemin e favoreve "po të kesh një mik, ke një çiflig", por nuk ndodhte vetëm në Byro, por edhe tek drejtorët.

-Ju përshkruani në libër sesi nga nr. 6 i regjimit, Ramiz Alia u bë nr.1, duke pastruar katër të tjerë...

Nuk i pastroi Ramiz Alia, u pastruan...ky gabim nuk është i tiji

-U pastruan nga Enver Hoxha nën influencën e Nexhmijes?

Hoxha pasi u sëmurë dhe erdhi nga vila nr.4, ka të ngjarë se ka pasur informacione se disa nga këta kanë lëvizur nga rreshti dhe mezi kanë pritur ose që nuk u gëzuan se ky u shërua dhe varianti i dytë ka filluar të mendojë për pasardhësin.

-Në libër thoni që qe ishte qartazi Mehmet Shehu, por ndërkohë që krijuar se nr. 2 i regjimit ishte Hysni Kapo?

Nr. 2 qe Mehmeti, Hysniu qe i treti dhe e mbante me shumë mençuri distancën me Mehmetin. Ky i fundit i thoshte Hysni, ndërsa ai i thoshte "Shoku Mehmet". Unë kam parë që Hysniu me ndërgjegje dhe mençuri manovronte që të mos i linte Mehmetit idenë që ishin njësoj,apo që do dilte para tij, por kishte një gjë që ky rregull që Mehmeti qe i dyti, u vu në rrezik që kinezët kërkuan diçka që nuk u plotësua nga Mehmeti dhe Enveri. Ata kërkuan që këta të miqësoheshin me Titon dhe Nicolae Ceaușescu, Tito donte që të rehabiltohej Koçe Xoxa. Dhe kinezët e morën vesh që Enveri ishte sëmurë dhe edhe ata e kishin piketuar ata personat, Abdyli Këllezi (ekonomi) dhe Beqir Balluku (ushtri) që shkonin shumë shpejt në Kinë. Dhe u krijua përshtypja që kinezët po i afronin shumë dhe i humburi në këtë rast ishte Mehmeti dhe për këtë arsye u spastrua ushtria dhe ekonomia.

-Kishte gjasa kjo të ndodhte?

Mehmeti ishte shumë i interesuar që nëse do i ndodhte gjë Enverit, ai donte që ta dinte i pari. Pse donte ta dinte?

-Keni momentin kur thotë "ky është numri im dhe mund të më merrni këtu"...

Po, më tha mos njoftoni askënd tjetër, se Nexhmija mund të hutohej...

-Kapo e dëgjoi?

Hysni Kapo nuk e dëgjoi, se më mori veçantë. Nuk mendoj që Mehmeti kishte dyshime ndaj Hysni Kapos, se ai ishte besnik. Ndoshta Nexhmija donte të kishte qenë ai i pari se kishte afrimitet

-Interesante, e ngjashme më një serial amerikan që përshkruan intrigat në Shtëpinë e Bardhë...

Është çështja e pushtet, ku do ka intriga të tilla. Njerëzit që janë atje, duan të dalin në kye. Kush mundet, bën aleanca. Nuk është e jashtëzakonshme.

-Ju mbroni tezën që Shehu është eleminuar, por këmbëngulni tek versioni i vetëvrasjes, ndërkohë citoni ministrin që "kjo duket si vrasje se me dy plumba".

-"Kjo duket si"..."nuk është e tha"...thuhet se tha"...A e tha vërtetë apo ia ngjitën, kjo është punë tjetër. Unë mendoj dhe i mbetem kësaj logjike, unë dalloj vrasje-vetëvrasje me eliminim se vrasje është diçka e rastit, ndërsa me eliminim është diçka e mirë-menduar për të zhdukur hap pas hapi, me gjithë rrënjë. Mehmeti ishte në një situatë të tillë, e kam thënë në libër "nuk ka vetëvrasje" të gjitha kanë vrasje, por varet me çfarë me plumb, me helm, me fjalë...cili është mjeti për të të vrarë. "U vetëvra pasi e vranë" tha djali i tij... jashtëzakonisht e vërtetë. E vranë në sedër, merita, në krenari, në merita. Vrasja e tij nisi nga shtatori, u "vra" në mbledhjen e 17 dhjetorit kur iu sulën ata dhe kur u kthye në shtëpi, për fat të tij në atë mbledhje nuk u mor asnjë vendim, Memeti iku duke qenë akoma Kryeministër, komandat i lavdishëm....dilema e Mehmetit qe "donte më shumë jetë pa nam e lavdi apo nam e lavdi pa jetë?...

-Në 17 dhjetor ju çfarë keni parë tek Shehu?

Jo nuk e parë, por e di që ka shkuar ka matur tensionin... kam parë gjyqin, mënyrën se si e shanin dhe ky mbrohej...ishte në tërheqje si ai boksieri në ring. Kur iku atë natë ishte ende kryeministër.

-Mehmeti politik ishte i vrarë...

E vranë, nuk donte të ishte një "farë Mehmeti nga Mallakastra" , por "shoku Mehmet", një hero dhe meqë i kishte këto poste të negocionte me Enverin, "çfarë do, do të më heqësh...ja po iki vetë, po mi ruaj këto". Edhe unë do kisha bërë të njëjtën gjë.

-Përveç Mehmetit që ju nuk e keni parë këto 24 orëshin fatal të jetës së tij, po Enver Hoxha, Kadri Hazbiu si kanë reaguar?

Hoxha bënte moderatorin, Kadriu Azbiu dhe Ramiz Alia ishte shumë agresiv, të tjerët nga Byroja ishin më të përmbajtur. Unë kam dëgjuar mënyrën se si u konfliktuan dhe e poshtruan, si një gjel që ia hoqën pendët. Mehmeti u kthye me mendimin që ishte akoma kryeministër, nuk i tha askush Mehmet atë ditë, apo tradhtar e armik(17 dhjetor) por "shoku Mehmet". Tani ky shoku Mehmet nesër në mëngjes nuk mund të bëhet armik...Ai llogariti "unë po iki vetë, ky le ta maskojë vrasjen të thotë "u shkreh arma"...

-Gjithë kjo dilemë që merren me një fejesë...mund të bëhet analiza kaligrafike

Po, kaq. Është e kotë që të zgjatet ky muhabet. Nuk i duheshe i vrarë Mehmetit Enverit, se ai mund të kishte bërë aksident.

-Pse?

Sepse vrasja krijonte ngjarje, nuk qe e tillë dhe trajtohej si vrasje. Ai donte eliminim shkallë- shkallë, që partia ia dha sërish dorën Mehmetit, e çoi drejtor ferme, po ça do Mehmeti, ne ia dhamë dorë ai sërish na sulmoi...Vetëvrasja e revoltoi shumë Enverin se nuk e priste, Mehmeti e vuri në një situatë Enverit ku duhet të zgjidhte se çfarë duhet të bënte.

-Pse duhet ta mbante ende gjallë...kishte një mungesë kohe, nga 73-81 sa i hapi rrugën Ramiz Alisë, ishte në një garë me kohën dhe sëmundjen derisa të arrinte që avionin e Ramizit ta ulte në pistë?

Nuk mendoj që Enveri ka dashur që ta vendosë që në fillim Ramizin...kishte shpallur Mehmetin

-Si shpjegohet që ne ishim vendi me diktaturën më të ashpër dhe pa një lloj desidence në tre dekadat e fundit? I vetmi që doli, lideri i opozitës ishte ai që donte të futej në grupin e mjekëve të diktatorit

Pyetje për sociologët, unë them pati, por në mënyrë të fshehur. Krijimi i partisë social-demokrate nga Pjetër Arbnori, ka pasur pak përpjekje. Sekreti ishte për t'i parë gjërat ndryshe, prandaj jam çuditur që edhe brenda bllokut ka pasur disidencë se ka pasur fëmijë të bllokut që përfunduan në burg..

-Doja t'ju pyesja për periudhën kur filloi që të binte regjimi, filluan të tregonin shenja frike bllokmenët?

Në atë kohë, rrija më shumë në spital. Kam përshtypjen që Ramizi e ndjeu...

-Në libër ju përshkruani dhe krijimin e opozitës shqiptare dhe mikun tuaj zotin Berisha. Ka dashur të përfshihet në grupin e Hoxhës dhe është refuzuar për shkak të biografisë...

Saliu nuk është se ka dashur apo është lutur. Unë doja që ai të ishte në ekip, ishte kardiolog i ri, ka ndihmuar në mjekimin e Hysni Kapos . Në këtë kontest, Nexhmija thotë se ia ka propozuar Hysni Kapo, por dhe unë kam qenë dakord dhe kisha simpatinë, për këmbënguljen e tij për të çarë përpara, kisha parë fëmijë të bllokut të mbështetur nga prindërit që intelektualist nuk ishin aq sa Berisha që vinte nga Tropoja.

-Ajo fotoja e famshme në Drilon, rastësi apo miqësi e hershme...

Ajo foto është abuzim. Në një event, mund të ketë qenë ditëlindja ime, nuk kka asnjë kontekt politik

-Ju përshkruani në mënyrë interesante mitingun kur shpallet krijimi i Partisë Demokratike, kur projektohet lideri i ardhëm i Shqipërisë postkomuniste dhe ju ishit bashkë me dy kolegët tuaj, mjek dhe aty shfaqet miku juaj Berisha dhe ju thoni "ata u Çuditën, unë jo".

Ylli Popa u çudit, jo të dy. Unë në atë kohë isha shef i katedrës, me studentët dhe ata kërkonin atë që kërkuan në shesh. Prandaj, Ylli është një nga ata njerëzit që i kam pasur shumë pranë, i njohur për shkrimin "Në kërkim të kohës së humbur"

-Ai shkrim është bërë me porosi?

Nuk besoj, Ylli i ka pasur ato mendime

-Te Zëri i Populli?

Ai ka kërkuar që të mos ndryshohet, ai e vuri këtë kusht. Ndërsa dalja e Saliut nuk ishte surprizë. Ylli tha se kjo parti nuk do ishte e vetmja

-Dy njerëz e promovuan Sali Berishën, Ylli Popa si mjek dhe i doli nga kontrolli ndërsa si politikan Ramiz Alia që e njëjtë edhe për atë..

Sepse e kam thënë se ai i besonte Zotit dhe energjive dhe forcave të tij, ishte këmbëngulës dhe energjik dhe isha i sigurt që do t'ia dilte kudo

-Çfarë temperamenti kishte...imponues?

Saliun e njohim të dy, unë e kam shok, mik e respektoj shumë cilësitë pozitive. Unë nuk jam në partinë e tij, as më ka ftuar as nuk kam dashur të hyjë. Ai mori politikën, unë mbeta gjithmonë në mjekësi. Në OBSH ika në vitin 1991, më kërkuan për një program Europian për diabeti, e fitova vendin me konkurs nuk Kisha kontakte se kisha bërë një studim për përdorimin e pompave të insulinës dhe ne e mbaruam më me sukses dhe u bëri përshtypje që e kishim bërë me një fond minimal

-Ju përshkruani krijimin e PS-së dhe thoni që ishte e kontrolluar nga Ramiz Alia...

Ai ka ndërhyrë, Ramiz Alia donte që të merrej partia e Punës dhe të ndryshohej.

-Duket se shqiptarët i mbyllën llogaritë me bllokun me një gjyq që njihet si "gjyqi i kafeve", e keni ndjekur atë gjyq?

Jo unë kam qenë në Danimarkë, nuk e kam ndjekur. Po ajo ishte koha e përmbysjes së regjimit

-Jeni thirrur që të dëshmoni në këtë gjyq?

Për çfarë mund të dëshmoja unë...unë nuk kam pasur lidhje me këtë gjyq...

-Vazhdoni t'i keni kontaktet me familjen Hoxha?

Kam ardhur në 2005 pasi dola në pension...

-Nga 91-2005 nuk keni ardhur në Shqipëri?

Kam ardhur në '96-97 te firmat piramidale dhe kur u bë kriza kosovare në '98

-Keni akoma kontakte me familjen Hoxha?

Që kur ndodhën ndryshimet unë nuk jam më mjek e tyre, nuk më thirrën më, ndoshta ngaqë mbështeta studentët, ose ngaqë mbështeta Saliun. Ruaj kontaktet me Teutën, me Ilirin, por kanë mbetur vetëm kujtimet.

B.K./Shqiptarja.com

TAG:
• 5 pyetjet nga babaramo
• enver hoxha
• nexhmije hoxha
• isuf kalo