Moikom Zeqo: 6 qytete ilire pa
zbuluar, dështim i arkeologjisë

Arkeologu dhe shkrimtari Moikom Zeqo zbulon situatën skandaloze të arkeologjisë shqiptare, në 26 vjetët e fundit. Zeqo dëshmon se në trojet shqiptare nuk është bërë asnjë përpjekje për zbulime më të hershme se qytetërimi romak e helen.

Janë plot 6 qytete ilire të pazbuluara si Albanopolis afër Krujës, Qyteti i Taulanteve, qyteti Damastian, qyteti Burbullas afer Beratit, Nikaj në Klos, si dhe Arnisa për të cilën Zeqo thotë se nuk është e sigurte ku gjendet në Durrës apo afër Lushnjes. 

Arkeologu Zeqo rrëfen se zbulimet janë bërë në mënyrë epirike dhe nuk ka studime të thella për gjenezën tonë iliro-trako shqiptare. Institucioni i arkeologjisë është shkatërruar tashmë. 

Në një intervistë më të zgjeruar për Report TV, Moikom Zeqo kujton se qindra shekuj më parë arkeologjia shqiptare njihej në nivel botëror. Atiku, miku i Ciceronit përmend emrin e një vile me emrin Amatea në Butrint, ku flitej edhe për një muze arkeologjik.

Në shekullin e 16-të Marin Barleti fliste për ekzistencën e amfiteatrit të Durrësit, që u zbulua vetëm në vitet ’60.

“Duhet të bëhen zbulime për identitetin tonë iliro-arbëror”, deklaron Zeqo, ku thekson me tej se mungon studimi për kulturën paraurbane ilire dhe varret e mbretërve ilir, me përjashtim të Gentit që është varrosur në Itali.

Me një sintezë të qartë, ku tashmë kuptojmë shumë mirë edhe arsyet objektive se pse ka ndodhur lënia pas dore e qytërimit që identifikon origjinën tonë, Moikom Zeqo na çon drejt një udhëtimi të munguar në enigmat e arkeologjisë shqiptare. 

Jemi këtu për të folur për një temë që ju e njihni aq mirë, që keni një jetë që i dedikoheni. Bwhet fjalw për arkeologjinë e vendit tonë, një kulturë kaq e madhe që pothuajse gjendet në të gjithë shtresën nëntokësore të Shqipërisë dhe megjithatë, ne ende sot flasim se kemi dy-tre site arkeologjike Butrinti, Apolonia, Komani apo pak gjëra të tjera. Çfarë mund të na thoni për të gjithë hapësirën arkeologjike të vendit tonë? 
-Arkeologjia është një disiplinë shkencore, e cila ka pasur një fat jo shumë të lumtur në shekuj për shqiptarët. Ne mund të dallojmë dy faza: fazën parashqiptare të arkeologjisë, d.m.th. kur ende shqiptarët nuk merreshin me arkeologji dhe fazën kur shqiptarët janë marrë me arkeologji. Kjo dallohet qartë d.m.th. nuk kemi qenë si popujt e tjerë që kanë pasur një lloj bashkëkohësie, janë marrë në mënyrë më të vrullshme edhe kanë qenë subjekte të vetë arkeologjisë së tyre. Shënimet e para për arkeologjinë nisin që nga antikiteti për Shqipërinë, p.sh. do të përmendja këtu faktin që Atiku, një nga miqtë e mëdhenj të Ciceronit, romak etj., përmend në letrat e tij një vilë me emrin Amaltea, në Butrint, ku ai flet për një numër të madh koleksioni të statujave dhe të objekteve me mbishkrime të veprave të artit. Pra është tendenca për një lloj muzeu arkeologjik që në atë kohë. Pastaj shekujt kanë shkatërruar shumë objekte arkeologjike të trojeve të Shqipërisë, për të kaluar pastaj deri në shek. XVI kur, për herë të parë, një humanist shqiptar, siç është Marin Barleti, në veprën e tij për Gjergj Kastriot Skënderbeun, botuar më 1508, përmend çuditërisht, dhe kjo ka qenë një kënaqësi e madhe për mua kur e kam lexuar, ekzistencën e amfiteatrit të Durrësit dhe objekte të tjera, të cilat lidhen me qytetin dhe monumentet kryesore të qytetit të Durrësit, siç është dhe Porta e Kalorësit, ku ka qenë një skulpturë e madhe prej bronzi e perandorit Adrian, elemente këto të cilat i ka vërtetuar arkeologjia më pas. Në shek. XIX mund të thuhet që fillon një studim arkeologjik për trojet e Shqipërisë. Janë dy dijetarë të huaj: është Leone Zei me Shoberin. Leone Zei ishte drejtor i antikiteteve të Luvrit, i cili botoi një libër të parë të madh, të rëndësishëm për arkeologjinë në trojet e Shqipërisë, duke filluar nga Durrësi. Janë pastaj autorë të tjerë të rëndësishëm – siç është p.sh. Prashniker, ndoshta arkeologu më profesional që ka ardhur ndonjëherë në Shqipëri – të cilët kane krijuar një hartë arkeologjike të objekteve, rigjetën qytetet antike,madje identifikuan edhe emrat e tyre, një pjesë e të cilëve ishin harruar. Nuk duhet të lë pa përmendur këtu edhe Artur Evansin, një nga arkeologët më gjenialë të të gjitha kohërave, i cili ka lënë shënime shumë të rëndësishme për arkeologjinë në Shqipëri. Pas vitit 1944 nis arkeologjia shqiptare. Krijohet një shkollë e arkeologjisë shqiptare. Deri në atë kohë arkeologjia shqiptare konsiderohej në një boshllëk për shumë kultura, sidomos për kulturën prehistorike, e cila është më kryesorja, është më e rëndësishmja për gjenezën e popullit shqiptar. Një arkeolog i madh, ndoshta arkeologu më i madh i gjysmës së dytë të shek. XX, Çesk Prendi, me zbulimet e prehistorisë shqiptare, duke filluar që nga periudha e neolitit, të bronzit, bëri ndoshta gjënë më të rëndësishme. Ai vërtetoi që, të paktën që nga periudha e bronzit, ngjizen fiset ilire në këtë truall dhe ka një vijimësi, e cila nuk ndërpritet nga shtegtimi ose nga boshllëqet, nuk ka hiatus në këto shtresat kulturore. Dhe ai vërtetoi që janë ilirët paraardhësit e popullit shqiptar, atë që Çabej me anë të abstragimit shkencor në gjuhësi dhe të elementëve fonetikë, morfologjikë dhe sintaktikë mundohet dhe thotë që shqiptarët vijnë, antropogjeneza ose gjeneza jonë është iliro-shqiptare, me një dimension trak natyrisht, u vërtetua tani materialisht nga arkeologjia. Arkeologjia shqiptare pati edhe një revistë, e cila fitoi edhe çmim evropian në Paris, “Iliria”, revista ku kemi botuar studimet tona, dhe ka pasur një zhvillim të madh sepse bëri, për herë të parë, edhe dy kuvende që u quajtën Kuvendi I Ilir dhe Kuvendi II Ilir. Në Kuvendin I Ilir, të vitit 1972, ku morën pjesë shumë arkeologë të huaj të mëdhenj, u shkrua në shtypin botëror që arkeologjia shqiptare hyri nga porta e madhe e arkeologjisë së botës, jo nga porta e vogël, jo nga deriçka. Shumë arkeologë të shquar, siç është p.sh. Hasan Ceka, Skënder Anamali, Aleksandra Mano, Zhaneta Andrea, Çesk Prendi, lanë gjurmë të mëdha në shkencën e arkeologjisë shqiptare. Ne që ishim më të rinj mësuam shumë në këtë hulli. Arkeologjia shqiptare për herë të parë u institucionalizua dhe u perfeksionua sepse u bë më profesionale, u bë më shkencore, me anë të specializimeve që kemi bërë, me anë të zhvillimit në terren të shumë ekspeditave dhe zbulimeve që ishin vërtet shumë të mëdha. Unë kam qenë për shumë vjet arkeolog në Muzeun e Durrësit. Mund të përmend që zbulimi më 1966 i teatrit të Durrësit, i amfiteatrit që e përmendte dikur Marin Barleti, por që e gjetën arkeologët, ishte një ngjarje sepse ky ishte dhe monumenti më i madh inxhinierik, i përmasave të nivelit evropian që u gjet në Shqipëri. Ose zbulimet e tjera të rëndësishme që u bënë në qytetin e Durrësit, që e bënë atë një kryeqendër të kulturës antike. Por shumë të rëndësishme janë zbulimet sidomos në qytetin e Apolonisë, ku ka pasur shumë ekspedita, që nga Leon Rei i famshëm, arkeologu francez, i cili i kushtoi jetën, por edhe ekspeditat e famshme shqiptare, me Selim Islamin, me Bllavackin - një arkeolog rus shumë i rëndësishëm, me Zhaneta Andrean, me Aleksandra Manon ose zbulime të tjera të qyteteve, të cilat nuk njiheshin, siç bëri Burhan Dauti me Dimalin, që bëri identifikimin e këtyre qyteteve sepse në arkeologji ne kemi edhe një problem të ubikacionit. Ubikacion nga latinishtja do të thotë vendi ku është përcaktuar një qytet. Ne e dimë nga literatura, e dimë nga kronikanët antikë, por nuk kemi mundur ta identifikojmë. Fjala vjen, p.sh., ne kemi problem identifikimi me qytetin që përmend për herë të parë Ptolemeu, në shek. II, gjeografi dhe astronomi Aleksandrinos i shek. II, që në hartën e botës përmend edhe qytetin Albanopolis dhe ne nuk e kemi identifikuar siç duhet. Gërmimet që bëri një njeri i shquar i shkencës arkeologjike, si Selim Islami, duke u bazuar edhe në disa të dhëna siç ishin ato të Georg Hanit etj., që duhet gjetur në Zgërdheshin e sotëm afër Krujës, nuk janë shumë mbushamendëse, por megjithatë nuk e vë njeri në dyshim që ka ekzistuar ky qytet nga i cili morën emrin albanët.

Është folur këto kohët e fundit edhe për një qytet, Arnisa, që është i panjohur, është diçka reale apo është ndonjë mit?
-Pikërisht në hartën e Ptolemeut, se ai e ka me gradë gjeografike kjo është e rëndësishme, ndodhet në jug të qytetit të Durrësit qyteti Arnisa. Unë edhe emrin e vajzës sime të parë e kam vënë Arnisa. Është një qytet i paidentifikuar akoma. Ka mendime të ndryshme. Një arkeolog italian i quajtur Sestieri e identifikon afër vendit të quajtur Babunja afër Lushnjës. Këtë mendim e kam mbrojtur edhe unë, Neritan Ceka e ndonjë tjetër. Rëndësi ka që nuk e kemi bërë identifikimin e plotë të gjërave sepse që të bëhet identifikimi duhet të gjendet ose ndonjë monedhë ose duhet gjetur ndonjë taselë prej balte të pjekur, prej terrakote, ku është shënuar të paktën emri i qytetit. Por janë edhe emra të tjerë. Mund të them edhe emra të tjerë, p.sh. është qyteti Dentaj që përmendet, qyteti i Taulantëve, që nuk dihet se kush është përveç Arnisës, ose vende të tjera, të cilave ne nuk ua dimë emrat ose ua dimë emrat por nuk dimë atë ubikacionin që thashë. Nuk po flas për qytete më të mëdha siç është Bylisi, Amantia, Antigonea se këto janë gjetur, ose Dimali që u gjet.

Çfarë intuite shkencore të bëri që këtë emër të Arnisës, këtë emër kaq të veçantë, t’ia vije vajzës tënde sepse është një hyjnizim, një adhurim. 
-Jo vetëm kaq. E para është një nga emrat më të vjetër të gjithë hartës së toponimeve të Evropës. Emra të tillë që janë paragrekë, siç është p.sh. Arnisa, Larisa, që mbarojnë me -isa, ose ishulli Isa që është në detin Dalmat ose në pjesën kroate të sotme, janë edhe të bukur, sepse lidhen si të thuash edhe me shtresa shumë të hershme të vetë qytetërimit europian. Por është edhe ajo ideja e enigmës sepse vetë arkeologjia është një enigmë, është si poezia, si filozofia, është një lloj utopie në njëfarë mënyre, ose marrë edhe nga një pikëpamje, të kujton diçka edhe nga letërsia e madhe e Egdar Allan Poes ose Konan Dojlit, është një lloj hetuesie për të rindëruar situata të humbura ose siç është shkenca e paleontologjisë, që me anë të një eshtre apo dy eshtrave mund të ribësh të gjithë skeletin e një kafshe që nuk ekziston më, që ka qenë që në kohën e dinosaurëve. Pra, ideja e enigmës. Ka një enigmë të ndritur gjithmonë arkeologjia, prandaj është edhe “Pse?”, sepse ka një kontradiktë të madhe në historinë e botës, e cila është jo vetëm për vendin tonë, por pothuajse për të gjitha vendet. Kronikat, shkrimi ka lindur më vonë dhe jo të gjitha elementet janë shënuar në kronika, kështu që është dashur patjetër arkeologjia, fjala vjen, p.sh., arkeologjia prehistorike. Nuk ka pasur kronika apo jo? Ose antikiteti i hershëm fare. Kështu që arkeologjia ka bërë plotësime të mëdha ose ka zbuluar qytetërime të mëdha që nuk kanë ekzistuar më përpara të njohura ose të shënuara në kronika. Kjo enigmë e madhe është akoma e gjallë edhe sot dhe sidomos në trojet e Shqipërisë, ku ne kemi shumë enigma, p.sh., të dini ju se sa shumë është shkruar për një qytet ilir, i cili ka pasur dhe një lloj sigle, i quajtur Damastian, të cilit i njihen monedhat, i njihen shenja të tilla të veprimtarisë mineralogjike ose të minierave të argjendit, dhe ne deri më sot nuk kemi bërë identifikimin se ku ndodhet. Disa thonë që është në Kosovë, disa thonë që mund të jetë në trojet shqiptare të Shqipërisë shtetërore të sotme, që quhet Shqipëria londineze. Ka shumë elementë të cilët ne nuk kemi bërë dot, p.sh., një fshat afër Beratit, që quhet Burgullas. Nuk e dimë tamam se si quhet. Është një qytet antik. Nuk kemi mundur ta identifikojmë. Ose është një element unikal ndoshta në të gjithë arkeologjinë europiane. Janë dy qytete antikë pranë njëri-tjetrit, njëri është Nikaja, një qytet me përmasa shumë të mëdha të gurëve të përdorur ose të një teatri, që është fshati Klos i sotëm, dhe shumë pranë, d.m.th. shumë afër është qyteti Bylis, një nga qytetet më të mrekullueshëm arkeologjikë në Evropë. Si ka mundësi që të jenë dy qytete kaq pranë njëri-tjetrit? Dikush ka krijuar teorinë, si të thuash, e qyteteve binjakë, pranë njëri-tjetrit, por nuk janë shumë të shpjegueshme deri në fund. Ose, bëhet fjalë pastaj për një qytet shumë të rëndësishëm në të gjithë Evropën, siç është qyteti i Butrintit, që është një qytet d.m.th. i cili ka mbijetuar deri në shek. XIX. P.sh. aty ka qenë një nga rezidencat e Ali pashë Tepelenës, ka gravura, piktura që lidhen me Butrintin. Pastaj është bërë zbulimi nga Ugolini ose nga ne të tjerët që kemi punuar në ekspeditat e Butrintit. Atje janë zbuluar gati 3 mijë e ca mbishkrime, që janë shumë të rëndësishme, të cilat nuk i botuam ne shqiptarët, sepse s’kishim epigrafist të atij niveli, por u botuan në Francë nga Pjer Kaban, një epigrafist i njohur francez. Por ka elementë të tjerë, të cilët ne nuk kemi mundur t’i identifikojmë, p.sh., ne ende nuk e dimë sot se ku janë varret e atyre që quheshin mbretërit ilirë. Një zbulim i madh për arkeologjinë ilire dhe përgjithësisht për arkeologjinë në Shqipëri ka qenë zbulimi i varreve të gdhendur në shkëmb, si në Selcën e Poshtme afër Pogradecit. Ka mundësi që aty të kenë qenë shumë varre të shumë mbretërve ilirë, të paktën varri i mbretit ilir Monun duhet të ketë qenë nëpër ato zgavrat e punuara artistikisht në formë arkitekture të gdhendur në shkëmb, që janë vërtet një çudi e madhe e arkeologjisë. Por zbulime të mëdha të nivelit botëror që kanë ndryshuar shumë koncepte edhe për arkeologjinë shqiptare kanë qenë zbulimet në tumat e Devollit, të Korçës, nga Zhaneta Andrea. Aty është gjetur një kulturë tumulare e nivelit shumë të lartë. Do t’ju kujtoj këtu që qeramika ilire është e njohur ndërkombëtarisht, ka të drejtën dhe kredencialet zyrtare në arkeologjinë botërore. Nuk thotë asnjeri që s’është qeramikë ilire…

Profesor, me këto tumat si në Pogradec apo në varrezat tumulare më kujtuat një plagë të rëndë të arkeologjisë, që prej 25 vjetësh grabiten, kërkohen metale, por kanë ndodhur shumë-shumë grabitje.
-Ndodh, sepse shqiptarët janë edhe një popull pak i fantaksur ndaj kërkimit të thesareve. Unë këto i kam përjetuar vetë se i di shumë mirë. Përgjithësisht nuk ka shumë thesare të groposura siç mendohet. Thesaret e pakta që janë gjetur, flas për thesare, janë të rastësishme, vetëm një thesar, ai i fshatit Vrap që ndodhet sot i ekspozuar në Muzeun e Nju Jorkut, që u ble nga një pasanik i madh amerikan Morgan. Ato kanë qenë të rastësishme, kështu që kot është bërë ky gërmim. Janë bërë spekulime, janë vjedhur, siç ishte dhe një rast i fundit që janë vjedhur shumë elementë arkeologjikë nga Apolonia, që i kapi edhe policia, por përgjithësisht dëmtimet dhe gërmimet klandestine këta 25 vjet kanë lulëzuar. Më përpara nuk ekzistonin. Dhe është bërë një katrahurë sepse janë shkatërruar shumë objekte ose janë trafikuar shumë objekte. Mos harro që janë vjedhur edhe muze të Shqipërisë, është vjedhur Muzeu i Butrintit, është vjedhur Muzeu Arkeologjik i Durrësit. Janë shumë vjedhje që janë bërë gjatë këtyre viteve. Nuk e di, duhet nëpërmjet Interpolit ose elementëve të tjerë që të mbroheshin, por ajo që më shqetëson është që ne kemi disa kultura të mëdha, siç është kultura ilire, por jo vetëm ajo, por është edhe kultura greke, romake, bizantine, otomane, të gjitha kultura të njerëzimit janë, por ne duhet t’i japim rëndësi kësaj kulture ilire, sepse ka të bëjë me gjenezën tonë dhe kulturës së dytë të madhe, e cila ne na vërteton si popull, që është kultura arbërore. Është ajo që quhet konvencionalisht kultura e Komanit. Këtu kemi pasur përplasje, ka pasur debate, ka pasur shpërdorime për të ruajtur ato troje rreth kalasë së Dalmacies, ato varret e famshme, objektet që lidhen me kulturën arbërore të hershme nga shek. VI deri në shek. IX, ku ka gërmuar kohët e fundit Etleva Nallbani me sukses të plotë. Tani, këta janë elementë që na lidhin me arbrit, me ilirët. Ka 25 vjet që nuk bëhen më konferenca shkencore për këtë ekuacion dhe ky është ekuacion ekzistencial, kulturor, dhe i qytetërimit për ne shqiptarët.

Ju na prezantuat disa qytete të pazbuluara, qytete të lashta ilire dhe disa pikëpyetje të ngritura nga arkeologët ndër vite. Pse ka një mungesë kërkimi, mungesë arkeologësh, mungesë ekspeditash? Pse ndodh?
-Sepse këta 26 vjet u shkatërruar çdo strukturë e ngritur. Ishte një strukturë institucionale e ngritur. Ishte Instituti Arkeologjik, që kishte edhe muzetë arkeologjike, ishin bërthamat arkeologjike nëpër rrethe, d.m.th. çdo rreth e kishte një të tillë, ishin revistat që botoheshin, ishte puna kërkimore-shkencore, ekspeditat që bëheshin çdo vit. Në fund të vitit bëhej konferenca e fundvitit, ku secili jepte rezultatet paraprake dhe raportet e gërmimeve. Kjo traditë u shkatërrua në mënyrë të tmerrshme dhe të pakuptimtë. Sot, Departamenti i Arkeologjisë ose ai që quhet Instituti i Arkeologjisë, që është brenda kuadrit të Institutit të Albanologjisë, apo si quhet tani nuk ka shumë rëndësi, nuk ngjan fare me atë traditë që kemi pasur. Absolutisht nuk ngjan fare. Gjë tjetër, që është edhe kjo e rëndësishme për ta theksuar, është që arkeologjia shqiptare ka pasur personalitete të mëdha. Tani përfaqësohet nga njerëz që nuk janë personalitete të mëdha, por janë më tepër nëpunës të arkeologjisë. Disa nga ata kanë pasur edhe sukses, kanë tituj, por nuk janë të barasvlefshëm me emrat e mëdhenj të arkeologjisë, që ishin më përpara…

(Vijon ne numrin e ardhshem)

[gallery]21295[/gallery]

Redaksia Online
Al.N/Shqiptarja.com

TAG:
• neritan ceka