'Zonjat që bëjnë Shqipërinë'/ Suzana Varvarica Kuka: Kalvari im nga skulptura në fushat e tjera të artit pamor

Nga Flora Nikolla

Dhurata Hamzai

Nuk janë të paktë ata njerëz që i shikojnë skulpturat e Suzana Varvarica Kukës në parqet publike dhe institucionet kombëtare. Tani që kanë hedhur rrënjë, të gjithë  bien në dashuri me veprën, pa pyetur se kush është autori. “Jeta është e shkurtër, vepra jeton gjatë”, shkruanin dijetarët e antikitetit.  Edhe vepra e skulptores dhe studiueses së pasionuar të artit Suzana Varvaricës ka lindur për të jetuar gjatë. I gjatë është edhe udhëtimi i saj, kur ajo rrëfen punët që ka bërë; që nga ish Kinostudioja Shqipëria e re, deri tek qendra e realizmit të veprave të artit për ta përfunduar në Galerinë Kombëtare të Arteve. Që nga koha kur hyri në derën e Galerisë Kombëtare, e deri sot, përkushtimi i Suzana Varvaricës ndaj artit është njësuar me profesionin e skulptores, pa e penguar përfshirjen e saj në fusha të ndryshme; që nga skulptura, kinematografia dhe filozofia e arteve moderne.

Suzana Varvarica Kuka është gruaja që përfshihet me kënaqësi në hapësirat e reja dhe rrugët e pashkelura ndonjëherë. Si artiste dhe studiuese, Suzana Varvarica ka një kontribut të rrallë. Me librat e saj ajo ka konservuar në bankën e historisë, zhvillimet më kulmore të artit shqiptar në vite.

Atë e sheh gjithmonë të papërtuar, duke e shtrirë veprimtarinë e saj në institucione artistike, ku përfshihen muze e galeri arti, sheshe ku ekspozohen vepra arti në shkolla, e më gjerë. Skulptorja dhe studiuesja e talentuar premton se ka ende për të bërë për trashëgiminë kulturore dhe zhvillimin e arteve pamore në vendin e saj.

Suzana Varvarica, një zonjë artiste, ndër të rrallat skulptore gra që kemi në vendin tonë, si skulptore përcjell një energji të fortë shpirtërore dhe artistike sa dhe gurin e kthen në një balerinë delikate. Ajo është edhe një nënë e mirë e familjare mirë, por edhe një zonjë që në jetën e përditshme bie  nën sy për stilin unik.

Zuzana Varvarica Kuka u rrit me artin, vijon të jetojë me artin, merr frymë lirisht prej tij dhe pa asnjë hezitim i ka dedikuar gjithë jetën e saj.

Intervista

Si ka filluar jeta juaj profesionale?
Ashtu siç e nisa, vërtet duket si një kalvar i gjatë, ku unë kam ecur hap pas hapi në shumë fusha të artit pamor. Fillimisht si çdo krijues, patjetër që kam studiuar në shkollën e arteve, siç është Akademia e Arteve në Tiranë. Kam studiuar në degën e skulpturës monumentale, prej 5 vitesh. Më pas, si çdo student që sapo mbonte diplomën duhej të merrte një vend pune, një emërim, më çuan në Kinostudion “Shqipëria e Re” dhe më emëruan si piktore kostumesh, gjë që ishte shumë e dhimbshme dhe krejt e re për mua, d.m.th. nuk arrija ta pranoja kollaj këtë lloj emërimi, sepse nga skulptore monumentaliste, duke realizuar skulptura mbi një metër, duhej të vishja aktorët në filma. Ishte diçka e cila për mua dukej si absurde. Sot nuk e them më këtë gjë, sepse ka qenë një eksperiencë e shkëlqyer për njohjen e jetës, në kuptimin e mirë të fjalës, njohjes së njeriut, njohjes së personazheve dhe natyrësh, njohjes së shtatë proceseve që ishin në film dhe që kishin të bënin me artet. Kjo për ka qenë një pasuri e jashtëzakonshme. Përpos që kam njohur me këto shtatë lloje artesh brenda një filmi, jam njohur pothuajse me të gjithë territorin e Shqipërisë. Kam vajtur, pothuajse e kam prekur Shqipërinë nga Thethi deri në Finiq, në Konispol sepse edhe grupet e filmave në të cilat unë isha prezente, ishin në këto territore. Dhe kur e kujtoj sot, madje kur bëj ndonjë bisedë me vajzat, më thonë se duan të shkojnë në qytete të ndryshme dhe unë u them se kam qenë pothuajse në të gjitha vendet. Atyre u duket një çudi, d.m.th. për brezin e sotëm është një çudi e madhe, që si një femër, unë në atë kohë kam pasur të lëviz dhe ta shoh pothuajse të gjithë territorin e Shqipërisë. Brenda këtyre territoreve gjeje kultura etnografike, antropologjike të llojeve të ndryshme, të cilat kishin një emërues të përbashkët, që atëherë quheshin kombëtare. Natyrisht kjo lloj pasurie zuri vend tek unë dhe e ka zënë shumë fort sepse unë punova në Kinostudion “Shqipëria e Re” për filmat artistikë rreth 4 vite e gjysmë. Më pas bëra një kërkesë që të mos lëvizja më, meqë mamanë e kisha të sëmurë, kishte filluar të humbte dritën e syve dhe të sistemohesha brenda disa sektorëve të tjerë të Kinostudios. Arrita që të filloja punën si piktore-regjisore në filmat e animuar. Edhe ky proces m’u duk përsëri absurd.

Të them të drejtën ishte i vështirë. Përballja me kritikat, me vlerësimet, me artistë shumë më të mirë të njohjes së animimit, më bëri që të isha më e përgjegjshme edhe në këtë lloj sektori, ashtu siç vendosa që të isha, edhe kur isha piktore kostumesh. Arrita të krijoja dy filma vizatimorë: “Gara e milingonave” dhe “Qershiza mendjelehtë”. Pasi përfundova këta dy filma, përsëri kërkova që të largohesha dhe të kisha profesionin tim të parë, siç ishte skulptura monumentale. Në atë kohë sapo po hapej Qendra e Realizimit të Veprave të Artit, e cila kishte të bënte edhe me krijimin, edhe me restaurimin, por kishte të bënte edhe me prodhimin e mediumeve të ndryshme për skulpturën, për mozaikun, për pikturën murale, për afreskun, për qeramikën. Pra ishte, si të thuash, një celulë e mrekullueshme për çdo artist të ri që të shikonte vetveten se ku do të merrte pjesë. Kështu që pata fat. Regjisori i mirënjohur Viktor Gjika, që nuk jeton më dhe për të cilin unë kam një respekt të jashtëzakonshëm, sepse më ka respektuar vazhdimisht në atë mjedis të kinemasë ku unë punova, ishte drejtor në atë kohë. Unë i bëra një kërkesë, të cilën ai ma aprovoi dhe më dha shumë të drejtë. Më tha se ishte njëlloj sikur ai të mos bënte punën e tij si regjisor, por të bënte diçka tjetër. D.m.th. ai më mirëkuptoi dhe më ndihmoi jashtë mase që unë të filloja punë në këtë qendër. Dhe kam filluar në sektorin e materialeve të forta, ku bënte pjesë edhe hekuri i rrahur, por edhe skulptura monumentale e derdhur në bronz. Kam punuar në atë qendër derisa erdhi demokracia, në vitet 1990-1991, kur unë isha edhe shtatzënë me vajzën e dytë dhe mora lejen e lindjes. Më pas, ajo qendër u atrofizua, u zvogëlua, si të gjitha qendrat e tjera artistike ose si të gjitha institucionet e tjera ku filloi të kishte një rrënim të jashtëzakonshëm. Për mendimin tim ato nuk duhej të rrënoheshin, duhej të mbaheshin fort, por siç duket, ishte koha e një çmendurie të përgjithshme të shqiptarëve për të rrënuar gjithçka, sepse mendohej që gjithçka ishte “komuniste”. Mua ajo kohë më gjeti me vajzën time të vogël. Më 8 dhjetor, kur formohej Partia Demokratike, unë isha në maternitet për të lindur.

Çfarë ndodhi më pas?
Sapo mbarova lejen e lindjes, mora vesh që më kishin pushuar nga puna dhe më kishin nxjerrë në asistencën e asaj kohe. Shumë njerëz mbetën pa punë, shumë intelektualë u braktisën nga ai shtet i ri që po vinte. Nuk e kuptonim ashtu siç e kuptojmë sot. Ishte e dhimbshme, por nuk e kuptonim. Mendonim se duhej të dilnim që të gjithë e të punonim si privatë. Megjithatë, unë rreth 4 vite ndenja me fëmijët dhe u mira me rritjen e tyre. Më pas mendova se kisha një lloj kapaciteti për të dalë përsëri në punë. Mosha ime ishte ende e re, nuk ishte një moshë e tillë që të rrija dhe të groposesha brenda shtëpisë. Dhe kështu, një ditë të bukur të vitit 1994, dola në bulevardin tonë kryesor dhe mendova që të shkoja në të gjitha institucionet tona kulturore, me radhë, për të kërkuar punë. Meqenëse shtëpinë e kisha në qendër të Tiranës, fillimisht shkova në Ministrinë e Kulturës. Hyra në Ministrinë e Kulturës dhe trokita në derën e sekretares së ministrit. Ajo më njihte sepse të gjithë ne që kishim punuar në Kinostudio, kishim një njohje të pakuptueshme. I tregova që kisha 4 vite pa punë. Në atë kohë ministër i Kulturës ishte Teodor Laço. Faktikisht dhe fatmirësisht për mua, Teodor Laço kishte punuar si skenarist. Ishte skenaristi edhe i filmit të fundit në të cilin unë punova. Doli te dera i çuditur kur sekretarja i tha që isha unë dhe që isha pa punë. Më ftoi brenda në zyrë dhe unë i tregova. Ashtu siç e kisha menduar edhe unë vetë, ai më këshilloi që t’i merrja të gjitha institucionet me radhë. Dhe ishte i bindur që atë ditë unë do të gjeja punë në një nga ato institucione.

Ika prej andej me një lloj gëzimi të jashtëzakonshëm. Edhe atëherë ishte shumë e vështirë që të filloje punë. Të gjithë e dimë këtë. Unë vendosa që të mos shkoja nëpër vende të tjera, por të shkoja drejtpërdrejt te Galeria e Arteve sepse dikur e kisha pasur emërimin në Galerinë Kombëtare të Arteve. Por për arsye subjektive të asaj kohe, mua më hoqën dhe më çuan në Kinostudio dhe çuan dikë tjetër në Galerinë Kombëtare të Arteve. Dhe mendova që ta provoja atje ku unë e kisha me shumë dëshirë. Drejtor asokohe ishte Alush Shima. E takova dhe i tregova. Ai më tha se po e hapnin sektorin e studimit, por duhej patjetër që të kisha një të dhënë që unë mund të merresha me studimet, që mund të merresha me projekte studimore-kërkimore brenda situatës që kishte një institucion i tillë. Unë kisha disa studime të miat nga shkolla deri edhe më vonë, që mbaja shënime. I thashë që kisha studime për profesorin tim Andrea Mano. Kisha një studim të plotë, prej 55 faqesh. E pashë edhe një herë për të bërë korrigjimet e duhura. Drejtori më la një muaj kohë. Studimin duhej ta daktilografoja me makinë shkrimi. Në shtëpi kisha një të tillë sepse vëllai im i dytë ishte i pasionuar pas makinave të vogla, të cilat ndihmonin procese të ndryshme. Unë dija ta përdorja makinën e shkrimit, kështu që studimin tim e daktilografova edhe një herë nga e para. Lindi nevoja për ta lidhur. Nga puna në Kinostudio e dija se si mund të bëhej një kopertinë e improvizuar. Hapa vetë 3-4 vrima me punto, përmes një teknologjie mekanike, thura një kordon violet ashtu siç thurnim për trikot. E lidha si fjongo, i vura titullin sipër dhe ia çova. Drejtori më tha që do të më lajmëronin pas 10 ditësh, pasi studimin tim do ta dërgonin në Akademinë e Shkencave dhe nëse atje do të jepnin aprovimin, unë do të filloja punë. Alush Shima më njihte sepse kishim punuar bashkë në Kinostudio.

Pas 10 ditësh shkova vetë sepse nuk kishim telefona në përdorim. Drejtori më tha që akoma nuk i kishte ardhur përgjigjja, por më tha që të shkoja përsëri të nesërmen. Ai u interesua dhe unë shkova të nesërmen. Kam parë shënimin e Ferid Hudhrit sipër studimit. Me modestinë më të madhe po e them, por kam dëshirë ta them: “Është shumë mirë, por i duhet shumë punë. Dhe mund të merret në punë”. Kjo ka qenë, d.m.th. unë me atë shënim kuptova që 50% isha mirë dhe 50% duhej të punoja fort. Atëherë fillova punë në Galerinë Kombëtare të Arteve, në vitin 1995, dhe si një tip pak skrupuloz që jam, iu vura edhe aty punëve me shumë seriozitet. Vendosa që të lexoja çdo gjë që ishte shkruar për artin pamor që nga fillimet e deri në ditët që unë po punoja.

Ju keni bashkëpunuar edhe me mjeshtër të mëdhenj të artit, për të cilët keni shkruar plot monografi dhe studime. Si nisi kjo veprimtari?
Fillova të merrem me shkrime. Shkrimi im i parë i takon Janaq Paços. Ishte asokohe një personalitet që flitej shumë për të, për nudot e thyera, dhe i hyra në thellësi, meqenëse unë kur kam qenë nxënëse e Liceut Artistik Janaq Paçon e kam pasur profesor për 4 vite, si profesorin e ateliesë ku unë studioja. Bashkë me 12 nxënësit e tjerë të Liceut kam pasur fatin që të isha në studion e profesorit për të parë punët e tij, në vitin 1972. Zhveshi vetëm një punë, gjysmë nudoje, nga gjoksi e poshtë. Na tha që ato ishin nudo dhe që atij nuk i lejohej të na i tregonte, pra ne nuk duhej që t’i shikonim. Na tregoi se çfarë ishte procesi i nudos, pamë “Gladiatorët”, të cilët tashmë janë vënë në Durrës, si dhe shumë statueta të tjera të vogla. Dhe duke pasur gjithë këtë njohuri, sepse profesori më pas kishte vdekur, mendova që t’i kushtoja një vëmendje, natyrisht foshnjore deri në atë moment sepse ishin shkrimet e para. Por ky është shkrimi im i parë që kam bërë për mediet e shkruara.

Pastaj nuk reshta më dhe unë fillova të shkruaja vazhdimisht, derisa fillova të mendoja se diçka duhej të bëja më shumë. Por ajo diçka që unë mendoja se duhej bërë më shumë, ishte shumë më e përgatitur te drejtori që kishim më pas, Gëzim Qendro, i cili vendosi që të bëhej një revistë për Galerinë Kombëtare të Arteve, pra për zhvillimin e artit, të ndërtohej biblioteka e cila është edhe sot. Revista fatkeqësisht nuk është më dhe është, si të thuash, një nga gabimet më të mëdha, që drejtuesit e tjerë nuk arritën që ta vazhdonin këtë gjë. Gjithashtu ai vendosi që të shkruheshin monografi për artistë të ndryshëm. Meqë unë isha shefe e sektorit të studimit, më tha që ta mendoja edhe me kolegët e tjerë se çfarë duhej të bënim. Të gjithë bëmë planet tona dhe unë vendosa që të shkruaja monografinë e parë timen, e cila është monografia për Kristina Koljakën. Ajo ka qenë skulptorja e parë shqiptare. Mendova që të ishte një nga zonjat që unë mund ta nisja punën sepse ajo kishte një kontribut në të dyja këmbët e sistemit tonë, edhe në sistemin diktatorial, por edhe në sistemin jodiktatorial që jemi sot, në sistemin demokratik. Kështu që e pashë si një figurë të kompletuar sepse kisha lexuar për të atin e saj, që ishte një nga themeluesit e shkollës “Hari Fulc”, se si Kristina shkonte tek i ati në hetuesi dhe shikonte se si e rrihnin. Ai vdiq në hetuesinë e sapokrijuar. U ekzekutua duke u rrahur, ndërkohë që të bijës, Kristina Koljakës, i ishte dhënë detyra që të bënte skulpturën e Leninit. Pra ajo ishte një figurë komplekse që mua më pëlqeu jashtë mase, për të parë edhe sistemin tonë të zhvillimit tonë ekonomik, politik dhe social. Kështu që ky është libri i parë që unë nxora në dritë, si të thuash në ndihmë shumë të madhe të Galerisë Kombëtare të Arteve. Më pas, të gjithë librat e mi, duke filluar nga libri për Kristaq Ramën, për Andrea Manon, për Gjelosh Gjokën, për Alush Shimën, për Jakup Kerajn që e kam në dorë, dhe për Simon Rrotën, nuk janë më libra të cilët u financuan ose u menduan nga një institucion i rëndësishëm siç ishte Galeria Kombëtare e Artit, por u bënë me dëshirën time të madhe, ashtu siç kanë punuar edhe të gjithë studiuesit e tjerë, ndërkohë duke marrë recensa të kolegëve, siç janë prof. Ferit Hudhri, Gazmend Leka dhe shumë e shumë të tjerë. Kjo ka qenë, si të thuash, situata ime.

Studimi i artit ishte një shkak apo një pasojë?
Unë i shoh të dyja bashkë. E para ishte një lloj pasoje, e cila erdhi si rezultat i rënies sepse unë kam punuar edhe në skulpturë, por unë e kalova se mendova që të tregoja vetëm procesin tim shtetëror në punë. Por kam punuar skulpturë dhe kam marrë pjesë disa herë, por pas viteve ’90. Vetëm në vitin 1989 më janë pranuar dy punë. Nga viti 1979 kur kisha mbaruar studimet e deri në vitin 1989, nuk më janë pranuar punë në ekspozitat e nëntorit, por në vitin 1989 pata fatin që m’u pranuan dy punë. Dhe isha shumë e gëzuar sepse ishte portreti i muzikantit të shquar të mesjetës Jan Kukuzelit dhe portreti i De Radës. Kam edhe një portret të Shtjefën Gjeçovit. Po ta shikosh, në përgjithësi unë isha shumë e lidhur me procesin historik. Kjo duket edhe në realizimin e veprave të mia në skulpturë. Më pas kam realizuar portretin e Ismail Qemalit, të Padre Piut që është në Itali. Portreti i Ismail Qemalit ndodhet tani në Presidencë. Dy portrete që përmenda më sipër janë fondin e Galerisë Kombëtare të Artit. Portretin e Shtjefën Gjeçovit ma ka marrë nga studioja një prift i një kishe në Lezhë. Të gjitha janë të derdhura në bronz.

E ke mbyllur procesin e skulpturës?
Unë nuk e kam mbyllur procesin e kulturës sepse unë tashmë merrem me gjëra të vogla sepse edhe kushtet janë të tilla. Merrem me portrete të vogla. Kam pasur një ekspozitë në Kosovë që quhet “Populli im dhe një popull tjetër”, si edhe disa ekspozita jashtë vendit, me këtë titull të zgjeruar, “Populli im dhe një popull tjetër”. Pra, unë shoh popullin tim në disa portrete dhe pastaj rigjeneroj nëpërmjet formës së skulpturës se si e mendoj unë një popull tjetër, duke nisur që te një lloj amebe të ngritur, edhe që transformohet dhe kthehet në një portret, i abstraguar por pastaj kthehet në një portret deri tek impresionizmi. Të them të drejtën, unë e pëlqej jashtë mase impresionizmin, nuk shkoj dot te realizmi, apo edhe më tutje te format më realiste që janë sot në proceset e krijimtarisë. Kështu që mendoj se studimet ishin pasojë. Nuk mund të ishin një shkak që unë shkova dhe u drejtova atje. Por, po ta marrim që në fillim të herës, kam pasur dëshirë të punoj në Galerinë Kombëtare të Arteve. Por në atë kohë kur unë kisha dëshirë që të punoja atje, nuk zhvilloheshin studimet, nuk krijoheshin procese kërkimore. Krijoheshin thjesht procese të njohjes së skulpturës ose të arteve dhe të evidentimit të asaj çka ndodhte në sistemin e artit në pjesën komuniste, gjë të cilën unë nuk arrita ta bëja sepse nuk e mira atë vend pune dhe shkova në vende të tjera ku punova ashtu siç jua thashë. Pra, dua të jem korrekte edhe me ju, ishte shkaku që unë shkova dhe gjeta që atje po ndërtohej sektori i studimit dhe që për mua ishte, siç duket, një ëndërr që flinte brenda vetes sime.

Si i shikoni sot studimet në art?
Është shumë e rëndësishme që ma bën këtë pyetje për studimet sepse së pari, dua të them që ky institucion e filloi punën shumë mirë me studimet. Pastaj filloi të zvarritej e të zvarritej, derisa i atrofizoi ato. Dhe përderisa nuk ke një botim të Galerisë Kombëtare të Arteve, si studim i mirëfilltë, atëherë unë them që janë sporadike. Por për këtë nuk e ka fajin vetëm institucioni, apo nuk është një gabim që buron nga Galeria Kombëtare e Arteve. Buron dhe nga Akademia e Shkencave. Nuk kemi studime të mirëfillta për ta vendosur të gjithë historinë e artit shqiptar në tre ose katër libra, për të krijuar një kolanë. Kemi mbetur ende e kolanën e profesorit të nderuar Andon Kuqali. Janë dy libra të bërë në kohën e komunizmit dhe asgjë më tjetër. Të gjitha të tjerat janë improvizime dhe dëshira për të punuar. Po të mblidhen të gjitha ato, ka fakte shumë të rëndësishme. Por që të thuash që ka një kolanë dhe kur vijnë sot studentë që studiojnë në master ose doktoraturë dhe vijnë në të gjitha këto institucione dhe kërkojnë nëse kemi një histori arti të Shqipërisë, ku ata të lexojnë. Nuk ka. Pra, unë me këtë arsyetim them që nuk është bërë në punë sistematike serioze akademike. Nuk e di në fushat e tjera, por në këtë fushë nuk janë bërë.

Gjithsesi ju e keni krijuar kolanën tuaj. Do të vazhdojë?
Po, janë disa libra. Unë jam munduar që në çdo libër të vendos atmosferën e këtij lloj arti, pra të artit tonë shqiptar, nisur që nga koha që unë merrem me biografinë apo me monografinë e një artisti. Sapo e kam dorëzuar librin për Simon Rrotën, te një recensues për ta parë. Kam dorëzuar librin për Jakup Kerajn për t’u korrektuar dhe për t’u përkthyer në anglisht. Kam në dorë një libër për një artist shumë të njohur të Prizrenit që quhet Hamdi Bardhi dhe natyrisht jam në përfundim të librit të artit të Edison Gjergos. Kam shumë dëshirë që në atë libër të shkruhen të gjitha gjërat e personalitetit të këtij njeriu, i cili shpeshherë edhe është anatemuar, është kritikuar, madje është keqtrajtuar, por që unë kam zbuluar se koha në të cilën ne të gjithë kemi jetuar nxori Edison Gjergon, i cili ishte një nga personalitetet më të forta sepse kundërshtoi deri në fund. Pavarësisht se kur të rreh dikush në hetuesi dhe të shkul gjithçka nga sistemi yt njerëzor dhe emocional, ti edhe mund të rrëfesh diçka, edhe mund të bësh diçka. Por për mendimin tim është nga të vetmit që ka kundërshtuar shumë fort. Kështu që për këtë arsye dua që Edison Gjergo përmes këtij libri të marrë pozicionin e vet të personalitetit të tij të rëndësishëm si artistik ashtu edhe njerëzor. Në të ardhmen mund të shkruajnë edhe të tjerë për të.

Sa arrin kolana juaj?
Po të mbarojnë edhe këta, arrin në 11 libra. Është shumë e vështirë të punosh dhe natyrisht që unë kam ndenjur shumë gjatë duke punuar.

Si është procesi i punës derisa mbërrin te realizimi i një monografie?
Në Shqipëri mediet e shkruara janë shumë të rëndësishme, deri tani. Këtë e them me bindje. Nuk më intereson fare se çfarë thonë të tjerët për to. Janë shumë të rëndësishme. Unë për të gjurmuar këta kam shkuar në Bibliotekën Kombëtare dhe kam marrë të gjitha gazetat. Po marr një rast. Në qoftë se p.sh. për Edison Gjergon është folur nga vitit 1969 dhe deri në vitin 1971 kur ai u burgos, unë i kam marrë të gjitha gazetat dhe kam parë se çfarë është shkruar sepse asokohe nuk kishte përralla për të shkruar, po themi gjëra që nuk ishin. Ti zbulon atje gjëra të vërteta, të cilat ishin fatkeqe për këtë personazh. Po kështu edhe për Simon Rrotën. Pra unë filloj te gazetaria dhe këtë e bëj me pasion shumë të madh. Pastaj te familja, pastaj te burimet e të gjitha revistave, pastaj te kolegët, çfarë kanë të shkruar për njërin apo për tjetrin. Psastaj merrem me të gjitha intervistat që kanë të bëjnë me familjen, duke filluar nga personi më i afërt që është bashkëshorti ose bashkëshortja, te fëmijët, te vëllezërit, tek ata që e kanë njohur dhe gjurmoj, po themi, në historinë e Shqipërisë. Librat e Historisë së Shqipërisë unë i kam mbi tavolinë. Sepse p.sh. që të njohësh personalitetin e Simon Rrotës duhet të njohësh Shkodrën e viteve kur lindi ai, të vitit 1887 deri në vitin 1961 kur ai vdiq. Pra mua më duhet që ta njoh të gjithë këtë sistem, por më duhet ta njoh edhe pak më përpara, që të them se përse Simon Rrota ka këtë brumë, sepse Shkodra ishte në këtë brumë, sepse para Shkodrës ishte kjo situatë, por kush ia krijoi këto situata etj., etj. Interesante për Simon Rrotën është se dalin shpeshherë dy komunitetet fetare, kristianët dhe myslimanët, për të treguar se si ato dy pjesë, dy mentalitete në besim, kanë influencuar mbi pikturën dhe mbi vetë krijimin e personalitetit të Simon Rrotës. Del bashkë me Simon Rrotën, At Gjergj Fishta. Atëherë më duhet që të zbuloj edhe At Gjergj Fishtën, kur ai flet me një respekt të jashtëzakonshëm dhe thotë: “Para se të fillonim punë para se të bënim skenat e teatrove ne duhet të qeshnim gati një orë nga çka na thoshte At Gjergj Fishta. Dhe kur thoshte ai stop, tani do të fillojmë të punojmë. Pa qeshur nuk mund të fillonim punën”. Pra janë gjëra që ti vetë edhe i mëson, por që të bëjnë që ta njohësh edhe më shumë situatën dhe personazhin për të cilin po kryen punën. Duke i pasur të gjitha këto në tavolinën tënde, pastaj fillon. Mos harro se dalin shpeshherë probleme të vogla, dalin fakte që duhet të shkosh përsëri t’i rakordosh nëse është e vërtetë ajo që ka thënë artisti, d.m.th. është në kohën e duhur apo ka ngatërruar ndonjë kohë. Kjo gjë më ka ndodhur me Simon Rrotën shpeshherë, kur ai thotë p.sh. kur u bë Lufta I Botërore apo kur u bë sulmi i malazezëve, atëherë unë duhet të shkoj te Historia e Shqipërisë, për të gjetur se cili vit ishte. Kjo është shumë e rëndësishme te studimet, d.m.th. të mos e tejkalosh.

Sa interes ka sot për studimet e artit?
Situata e studimeve në artet pamore është e vakët, por kjo ndodh në të gjitha vendet e botës.

Është aristokraci të merresh me studime arti?
Normalisht është një lloj elite, d.m.th që këto lloje studimesh do t’i përkasin. Por ka edhe shumë njerëz të tjerë që kanë shumë dëshirë për t’i lexuar. Mua më ka bërë përshtypje një person, i cili, kur u promovua libri për Andrea Manon e kishte lexuar përpara dhe erdhi me një bllok, me laps e me letër. Dhe i kishte shënuar gjërat që i kishin pëlqyer dhe disa gjëra të tjera, në të cilat unë nuk kisha qenë shumë korrekte sepse ishin çështje që i përkisnin politikës. E kam falënderuar shumë dhe e sqarova për vërejtjet që kishte. Unë nuk mund të merresha me ato çështje sepse unë merrem me artin, ato i përkasin historianëve. Më bëri pështypje se sa me vëmendje e kishte lexuar. Studimet janë shumë të mira për studentët e artit, për studentët e psikologjisë, për studentët e historisë e të filologjisë, pra për të gjitha fakultetet e shkencave sociale. Janë shumë të rëndësishme. Por nuk përjashtoj, siç ndodh sot në botë, që edhe një student i mjekësisë bën orë arti pranë Galerisë Kombëtare të Arteve ose pranë muzeve, për edukimin e vet figurativ. Por në vendin tonë ka çështje shumë më të rëndësishme, ka çështje shumë më të dhimbshme, ka shumë çështje të tjera, për të cilat duhet të vërë dorë edhe vetë njerëzimi shqiptar për t’i përmirësuar. Janë disa studiues që nuk po e lënë këtë punë dhe bëjnë shumë mirë.

Çfarë do të donit të ndryshonit te studimet e artit?
Studimet e artit ndryshojnë vetëm nëse ndryshojnë institucionet. Jo të ndryshojmë dhe t’i heqim brumin institucionit, por brenda institucionit të shkruhen projekte dhe të krijohet një vizion tjetër për studimet. Unë mendoj që çdo institucion kulturor duhet të ketë brenda studimet e veta. A mund të nisë nga Galeria, nga Opera, nga Teatri apo duhet të nisë nga profesorë e doktorë që punojnë në Akademinë e Shkencave, kjo është tjetër punë. Por të gjitha studimet tona duhet të kenë një grup specialistësh, që të lexohen përpara se të botohen. Kjo mungon kategorikisht. Unë nuk e di se çfarë bëjnë kolegët e tjerë, por unë për vete e çoj vetë studimin tim te një recensues. Kjo duhet të bëhet taksative.

Ka ndonjë program konkret kombëtar?
Asnjë monografi nuk është shkruar me iniciativën e Ministrisë së Kulturës. Ju thashë që nga Galeria Kombëtare është vetëm monografia për Kristina Koljakën. As nga Akademia e Shkencave.

Ka mbetur në kuadrin e sporadikes ose të iniciativës personale?
Po, të iniciativës personale të studiuesve.

Çfarë mund të bëhet në këtë drejtim? Çfarë mund të bëjmë ne si gazetarë apo artistët që të lëvizin institucionet shtetërore?
Gazetarët e bëjnë punën e tyre. Në qoftë se gazetarët në fillim nuk ishin shumë fort të edukuar për t’u shprehur rreth arteve të ndryshme, sot nuk është më kështu. Janë shumë më të edukuar sepse edhe ata, në mënyrë personale, kanë luftuar për të qenë, në bazë të konkurrencës me njëri-tjetrin, kanë dashur të jenë figura të cilët të tregojnë mirë fjalinë e tyre përkundrejt arteve. Këta e kanë bërë. Unë mendoj që një simpozium i rëndësishëm, i iniciuar nga Minitria e Kulturës, me të gjitha institucionet, kryesuar me Akademinë e Shkencave, duhet të bëhet urgjentisht që këto studime të shkojnë në rrugën e mirë, në rrugën e drejtë dhe të mos jenë individuale. Plot studime individuale ka. Jo t’i kontrollojë shteti, nuk e kam fjalën për këtë, por këta libra kushtojnë shumë dhe janë iniciativa të koleksionistëve dhe të familjarëve. Shumë mirë që janë, por le të bëhet edhe një pjesë me bankat. Nuk po them që shteti të vërë dorë e të më kontrollojë mua fjalinë ose atë që them. Jo, është Akademia e Shkencave, e cila sugjeron disa piketa. Problemi janë paratë. Duhet që shteti të japë një pjesë të tyre. Duhet që Ministria e Kulturës të interesohet në të gjitha këto banka që kemi sepse të gjithë librat e artit botohen nga banka të fuqishme të shteteve të tyre. Nuk mund të botojë një institucion një monografi prej 20 milionë lekësh. Askush nuk e bën dot këtë, përveçse një koleksionisti, përveçse një familjari që ka një buxhet të shëndetshëm në familjen e tij dhe dëshiron që i afërmi i tij të jetë pjesë e bibliotekës së madhe kombëtare. Askush tjetër nuk mund ta bëjë këtë.

Çfarë do të ndryshonit në këtë profesion?
Personalisht, me ato që kam bërë nuk është se do të ndryshoja shumë gjëra, me një fjalë, sepse jam munduar të shoh se si kanë ecur përpara edhe studiues të tjerë. Por siç ju thashë, do të doja këtë gjë, që një studiues arti duhet patjetër që të jetë shumë i lidhur me të gjitha studiot se çfarë ndodh, me sistemin e artit në vendin ku ai bën pjesë, por jo dhe vetëm në vendin ku ai bën pjesë. Ajo që do të ndryshoja me thelb është që asnjë studiues arti nuk ka një buxhet të caktuar për të vajtur, po themi, konkretisht. Unë kam përfunduar librin për Vangjush Mion. Ai kishte studiuar në Romë dhe në Rumani, në dy universitete shumë të mira. Dhe unë nuk pata mundësi që të shkoja me buxhetin tim familjar, për të prekur si të thuash, këto akademi ku ai kishte studiuar. Unë arrita t’i prek ato, më vonë sepse ashtu më erdhën kushtet familjare dhe buxheti familjar. Kjo gjë duhet të ndodhë pikërisht nga ajo që ju thashë pak më përpara, që tre institucione kryesore siç është shteti që duhet të jetë më i organizuar për artet. Nuk është thjesht që t’i japësh një buxhet artistit për të bërë pikturën. Duhet t’ia japësh studiuesit për ta ndjekur artistin se si zhvillohet, se si ndryshon. Duhet t’i japësh një buxhet kuratorit që t’i shkojë hap pas hapi dhe të mbajë çdo lloj shënimi për këtë artist. Kështu që ky lloj buxheti, jo për mua, por një buxhet për studimet duhet të jetë në këtë sistemin tonë të artit, i cili buron nga Ministria e Kulturës, nga institucionet përkatëse dhe nga Akademia e Shkencave. Natyrisht, nuk them që t’i jepet çdo studiuesi, por atje ku ata besojnë që ai njeri e bën atë punë.

E keni dëgjuar të gjithë që u bë ekspozita e studentëve shqiptarë që studiuan ndërmjet dy luftërave botërore. Po të shkoni e ta shikoni, nuk ka fakte. Nuk e vë aspak në dyshim kuratorin dhe punën e mirë të tij, por ai kurator duhej të shkonte atje, në Akademinë e Romës, të Firences, të Milanos. Duhej t’i shoshiste, t’i merrte biografitë e tyre në kohën e këtyre 20 viteve ndërmjet dy luftërave. Kjo nuk ndodh me Shqipërinë. Pra, bëhen vetëm punë sporadike. Për këtë më vjen keq dhe do të doja ta ndryshoja totalisht, nëse do ta kisha unë në dorë.

Cila është nisma juaj personale?
Mbase ajo që kemi filluar bashkë do të mbetet sepse është shumë e mirë. Por mund të promovojmë zonjat artiste, të cilat nuk jetojnë më dhe që kanë bërë histori. Duken si të nënvlerësuara, por unë kam zbuluar disa artikuj shumë të rëndësishëm që vijnë nga vitet ’37 dhe ku zonjat artiste, siç është Androniqi Zengo, pikturonte nudo dhe kjo është shumë rëndësishme që ne duhet ta themi. I përket çështjeve studimore, por në qoftë se do të biem dakord që kjo ide të bëjë pjesë në bankën e zonjave që japin ide. Mund të jetë edhe një ekspozitë tjetër, e të gjitha grave artiste që ekzistojnë, që punojnë fort. Ideja ime, të cilën unë e kam përpunuar prej kohësh, është që të krijohet një portret i ndërtuar sotmi, me një portret të një gruaje të fuqishme të kohës. Kjo grua e fuqishme e kohës nuk është e rëndësishme që të jetë vetëm shqiptare. Mund të ketë jetuar kudo nëpër botë, p.sh. Klodel, ish-e dashura e Rodenit, që bëri epope me skulpturën e saj dhe që e burgosën në një çmendinë për 40 vite. Ka figura të tilla shumë të forta, të cilat, në qoftë se gratë artiste do ma pranojnë idenë, unë do ta bëja me shumë kënaqësi. D.m.th. një portret të gruas së sotme, një figurë, ashtu siç e sheh çdo artiste. Pra kur ta shohim portretin të jetë ajo grua që jeton sot, personaliteti i ditëve të sotme, me një personalitet i cili do të vijë në foto dhe do të jenë të dyja bashkë. Në qoftë se unë zgjedh të bëj një portret të ditëve të sotme, por zgjedh që të sjell dhe Klodelën, duhet që këto dy portrete të referojnë. Kjo që po them është që piktura dhe fotografia rrinë bashkë. Nuk kanë lidhje me ne. P.sh. një piktore mund të pikturojë një nga ato vajza që punojnë në fasoneri dhe kjo është e njëjta gjë siç punonte dikur një artist që shkonte në fabrikë dhe bënte një portret vajze. Për të gjetur diferencimin që puna është.

Atëherë, një nga impenjimet e mia në vitin 2019 është që të kuroj një ekspozitë të femrave artiste, të cilat punojnë fort në Shqipëri, jo ato që punojnë një herë në vit, por ato që punojnë dhe janë tepër aktive, me temë e cila do t’i përkasë po gruas, pra portreteve të grave në ditët që jetojmë, por që konfrontohen bashkë me portrete të grave shumë të njohura, nga të cilat kanë mbetur tashmë fotot e tyre. Pra fotografia dhe piktura, në të njëjtin kurim. Një impenjim tjetër është që do të kisha shumë dëshirë, që me të gjitha gratë e ekselencës, pra me të gjitha zonjat që bëjnë Shqipërinë, me të gjitha zonjat që vënë gur themeltar për ta mbajtur edhe gjallë “Albanian Exellence”, të promovoj librin tim të fundit, cili mund të jetë studimi për Jakup Kerajn ose studimi për Simon Rrotën.

TAG:
• akademia e shkencave
• Zonjat që bëjnë Shqipërinë
• Suzana Varvarica Kuka