Në vitet ’60-të, në tablonë absurde të kryeqytetit shqiptar nën diktaturë shfaqet rrezëllitëse jeta e veçantë një personazhi si Robert Prifti, biokimist, mësues i përkushtuar, politglot dhe shkrimtar i talentuar që dhuntitë e tij si krijues pak kush i dinte.

Në atë realitet mbytës, ku liria, talentet dhe dhuntitë shtypeshin pa mëshirë, në fshehtësi ai kishte krijuar dhe po zhvillonte profilin e tij si shkrimtar e poet.

Vit pas viti, një valixhe misterioze, mbushej me veprat e tij në dorëshkrim. Aty mes atyre dorëshkrimeve ai kishte hedhur gjithë historitë e tij, që zbulonin njëkohësisht fatin e vendit dhe popullit të tij që përballej çdo ditë me diktaturën.

Shkruar në italisht, një prej gjuhëve që ai e njihte shumë mirë, këto vepra i ruante për ti botuar përtej detit, në rastin e parë që do ti jepej për ti kaluar andej. Kishte gjetur edhe pseudonimin  me të cilin do ti prezantohej lexuesve Trevor Elin.

Jeta e Robert Priftit në Tiranën në këtë periudhë ishte një gërshetim i punës së tij si mësues, me angazhime të shumta familjare, lexime të pandërprera dhe krijimtarinë e fshehtë letrare. 

Edgari, djali i tij kujton se në ato vite, ai dhe i ati ishin përballur më sëmundjen e mamasë, e cila do të reflektonte në vijim  në gjithçka që ata do të ndërmerrnin në jetë. Por siç thotë Edgari, atëkohë 11-vjeçar, pesha më e rëndë në familje kaloi tek i jati, Roberti, i cili do ta çonte dashurinë e tij për Luigjinën në një tjetër dimension, ku sakrifica kthehej në lehtësim dhe focë shpirtërore dhe në këtë realitet të ri, ai do të synonte të mos mbej peng i vështirësive por të shkonte më tej në përsosjen e profilit të tij si intelektual.  

Edgar Prifti: “Shkonte e zinte radhën në 4 të mëngjesit, radhën e qumështit, kujdesej për të marrë ushqimet që ishin të domosdoshme për të jetuar dhe megjithëse kishte shpeshherë edhe, siç e dimë të gjithë, kishte mangësi në këtë drejtim, por edhe ngacmime të tjera. Kështu që, d.m.th. por është e çuditshme që ai kurrë nuk e la librin.

 Përveç bibliotekës standard, që kishim 2 biblioteka të mëdha që ishin ata klasikët: Balzak, Flober, Shekspiri e këta që nuk ishin, nuk përbënin letërsi të ndaluar, ai shfrytëzonte edhe autorë të tjerë. Në qoftë se do të arrij t’i mbaj mend të gjithë, por Hegelin, Shopenhauerin, Frojdin, Niçen, Kamyn, Sartrin, e ç’të them. Edhe i thoja: baba, ku i merr këta libra? – Ty nuk ka ç’të duhet, - thotë, - ti shiko punën tënde, nuk të duhet gjë se ku i gjej unë këta libra.”

Edgari u rrit me këtë imazh disi të pakapshëm të të atit. Ai kujton profilin e tij të pazakontë si mësues kryesisht i lëndëve ekzakte në shkolla, por edhe si mësues privat i gjuhëve të huaja, babanë dhe bahskëshortin e përkushtuar në shtëpi, dhe mandej intelektualin që vetëm lexonte e shkruante, pa pushim.  

Edgar Prifti: Është vërtet e çuditshme se si ai arrinte të shkruante me gjithë këto vështirësi, të shkruante pa fund. Dilte nga kodrat e Liqenit, shkonte në dimër në plazh, gjente frymëzimin te deti, te natyra, që shkruante dhe ishte vërtet konsekuent për t’i dalë idesë së tij që kishte, që librat e tij t’i botonte jashtë, duke mos pasur besim që këtu do ndryshonte diçka”.

Vepra disidente e shkrimtari misterioz Trevor Elin

Edgari thotë se e kishte nuhatur herët që i ati shkruante, madje, e dinte se ato çfarë ai shkruante ishin të rrezikshme, ishin vepra dorëshkrim, që nëse do të kapeshin nga Sigurimi i Shtetit, mbase do ti kushtonin edhe jetën. Por ai nuk i dinte përmasat reale të mesazheve që lëvrinin nëpër ato dorëshrime, pasi kurrë nuk kishte mundur ti gjente e ti lexonte. Kishte vetëm një dyshim në mendjen e tij, një dyshim për vendin ku strehoheshin ato fletë. 

Edgar Prifti: Kjo mori dorëshkrimesh fshihej diku. Dhe unë kam konstatuar në një moment që ato, ai i fshihte në një kasolle, që e quanim ne, kasolle të druve, që kishte arka të vjetra, materiale të ndryshme dhe aty do t’i ketë fshehur këto dorëshkrime. Ne kishim ato shtëpitë normale shqiptare që ishin me ato sobat prej druri, me ato sobat që furnizoheshin me dru për t’u nxehur në dimër. Dhe një mbrëmje më thotë: ku po del? Ishte një mbrëmje e ftohtë dhe më thotë, i thashë: ku po del tani? – Ja, të marr ca dru, - tha. Por dru kishte aty, soba bubulonte edhe s’i dhashë rëndësi. U vonua 10 minuta, çerek ore, ai mund të vinte për 2 minuta. Edhe me siguri e them që ka marrë ato dorëshkrimet që kishte dhe i ka radhitur me ato dorëshkrimet e tjera që ai kishte shkruar dhe i kishte fshehur, se s’kishte. Unë shihja në atë tavolinën e vet, në ato vendet ku mundet të mendoje se mund të gjeje diçka, nuk shihje asgjë.

Ai përkthente, sigurisht përkthente, edhe përkthente, shkruante, vizatonte. Kishte një kaligrafi të shkëlqyeshme, nuk përdorte vizore fare, me dorë, për këto mësimet që jepte në frëngjisht, që jepte në kimi, bënte, përgatiste materialin mësimor dhe nëpër të me siguri kishte ndonjë fletushkë që ai hidhte mendimet. Çohej në 12 të natës, në mes të natës çohej, i kujtohej diçka, shkonte edhe shkruante”.

Nga ajo kohë Edgari kujton edhe nji prej miqve të rrallë të të atit, shkrimtarin Kin Dushi, i cili mund të ketë qenë edhe i vetmi që e njihte veprën e Robert Priftit që në atë kohë.

Edgar Prifti: Kin Dushi vinte tek ne. Rrinte pothuajse gjithë kohës, sepse kishte një kapanon aty të ndarë me karton-xhes. Tmerr ishte ku jetonte ai. 

Dhe ai tregonte admirimin dhe frikën njëkohësisht, në lidhje me ato që shkruante Roberti. Se unë mendoj, mamaja ime nuk ishte në atë gjendje më që të ndiqte veprat e tij, por me siguri Roberti, jo me siguri por duket që ai i lexonte ndonjë poezi, ndonjë pasazh nga romanet, ia lexonte dhe ai i binte kokës me grushte dhe thoshte: e di ç’ka shkruar ky. E thoshte me admirim dhe frikë njëkohësisht.”

Edgari zbulon më tej se në përmbledhjen e tregimeve “Mendimet e të vdekurve”, Roberti ka përfshirë edhe tregimin “Hija”,  kushtuar mikut të tij Kin Dushit, që regjimi e kishte burgosur e përndjekur në mënyrën më të ashpër.

Roberti jetonte e krijonte me një peshë të tillë rreziku, që buronte pikërisht nga vetëdija e tij si shkrimtar e intelektual dhe nga ajo çka reflektonte tek ai jeta me privime e diktaturës. 

Edgar Prifti: Ai e dinte që po të arrihej të zbulohej veprimtaria e tij klandestine, se kështu mund ta quash, për këto dekada që ai vazhdonte të shkruante, ai me siguri do kishte pasoja dhe pasojat, mendoj unë, që do ishin më të rënda se pasojat e shumë të tjerëve që u futën nëpër burgje. Atë edhe mund ta kishin vrarë pa dënim, pa gjyq fare, sepse e gjithë vepra e tij flet për një kundërvënie ndaj regjimit, por në një gjuhë letrare.”

Aventura sekrete e “Syrit të Polifemit”

Në mes të viteve ’80-të,  pasi kishte shkruar një varg veprash letrare në prozë dhe poezi, Robert Prifti kishte nisur të  mendonte se si do t’i nxirrte e t’i botonte jashtë vendit veprat e tij. Ai e shihte  këtë akt, si kontributin e vetëm që mund të jepte në ato kushte të vështira diktature për vendin e tij.  Nuk mjaftonbte vetëm të shkruante e të dokumentonte ato çfarë po kalonte Shqipëria nën diktaturë. Ai duhet tja bënte të ditur botës këtë gjë. Në ato rrethana kishte nisur të planifiknte një aksion që mund ti rrezikonte edhe jetën.

Me pretendimin se donte të takonte motrën e tij të vetme Andron, në Itali, kishte kërkuar me ngulm një vizë për të bërë një vizitë tek ajo, duke përfituar nga një ftesë që i kishte bërë nipi i tij Franko. E ndërsa përpiqej për të marrë vizën italiane, në mendjen e tij strukturonte me kujdes se si do ta kalonte në fshehtësi romanin e tij të parë, “Syri i Polifemit” dhe disa poezi në italisht.

Edgar Prifti: Motra e tij, Andrua, qe martuar me një gjeodet italian, Gaetano Belotin, edhe lindi 2 fëmijë, 2 çuna, Frankon dhe Etoren. Franko i çoi këtë ftesën babait dhe kur u bë e qartë se ai do shkonte, atëherë filloi të rishkruante me javë të tëra, ta rishkruante këtë roman, për ta nxjerrë. Vetëm për këtë moment, për ta nxjerrë, për ta rishkruar, pastaj rideshifruar në Itali, por nuk ishte e mundur sepse qëndrimi në Itali ishte shumë i shkurtër për ta bërë këtë”.

Edgari e kujton mirë atë moment, sepse Roberti kishte ndarë shumë detaje me të birin në atë kohë, se si do ta rishkruante romanin me shkrimtë ngjeshur në pak fletë.

Edgar Prifti: Romanin e parë “Syrin e Polifemit”, ai e rishkroi me lupë, në 16 fletë D4 dhe kur vija njëherë nga stërvitja, shikoj që maja e lapsit të tij, ishte momenti që ai po e rishkruante romanin e parë për ta nxjerrë për në Itali, i ishte trashur maja e kalemit, ia mprihja me ato brisqet që edhe rruheshim, e mprihja, ia bëja më të gjatë majën që të kishte një çikë kohë më tepër për të shkruar dhe me lupë, e mbaj mend, me lupë i shkruante avash-avash, e hidhte romanin e parë në ato fletë. I thosha: o ba, çfarë bën? Më thoshte: po më kapën o bir, mos më kërko as kockat.

Ai e dinte mirë, mirë, se ç’do i bënin po ta kapnin dhe e gjithë vepra, por edhe poezitë, pra e gjithë vepra përshkruhet në mënyrë, nuk është se është gazetari si të thuash. Edhe romani “Syri i Polifemit” ku ai thotë: una vita e più, d.m.th. nuk është vetëm roman biografik, por është edhe më tepër. Pra nuk ka qenë qëllimi i Robertit që ta përshkruajë jetën e tij, por nëpërmjet saj ai ka përshkruar marrëdhëniet ndërnjerëzore siç ishin në ato kohëra, njerëzit e Sigurimit etj., etj. D.m.th. ishte më i largët qëllimi”.

Pas shumë ditëve të ngjeshura, duke e rishkruar në këtë format të vështirë gjithë romanin e tij “Syri i Polifemit”,  bashkë me disa poezi, në gjuhën italiane, Roberti me gjithë të birin kishin gjetur edhe vendin ku do ta fshihnin këtë dorëshkrim të çuditshëm që mund të zbërthehej vetëm përmes leximit me lupë. Si vend strehim në këtë rast do të shërbente kjo çantë stërvitjeje, e Edgarit.

Edgar Prifti: “Unë ia futa vetë në çantën që pata marrë dikur me sportin në Bullgari. Ia futa vetë poshtë tabanit të çantës dhe që ai ta kalonte pastaj nëpër kufi, nëpër doganë atëherë në Rinas.”

Edgari rrëfen se i ati kishte menduar  gjithashtu edhe një pseudonim me të cilin do ta botonte në vijim gjithë veprën e tij për lexuesit në perëndim.

Edgar Prifti: “Roberti të gjithë veprën donte ta botonte nën pseudonimin Trevor Elin, që po ta kthesh mbrapsht emrin Trevor, që është një emër i njohur anglez, amerikan, Trevor, Ro, v, se ma ka treguar, b-në e kishte bërë v, e bën Robert, Rovert – Trevor, Elin janë shkurtimet e emrave: Edgar, Luigjina – emri i nënës, Ilia – emri i babait, dhe n-ja është për rimë. Trevor Elin. Me këtë emër do ta shikonim nëse do të kishin fat veprat të botoheshin në Itali për të sensibilizuar opinionin perëndimor për atë ç’ka bëhej në Shqipëri, atëherë do ta gjenim këtë vepër me këtë emër”.

Edgari thotë se ai aksion i pazakontë i të atit për ta kaluar në Itali veprën e tij, nuk pati ndonjë rezultat konkret. Për fat të keq, koha e tij e qëndrimit në Itali do të ishte e shkurtër. Ai vertët e la dorëshkrimin atje, por nipi i tij Franko nuk do të mund ta deshifronte dot dhe as të gjente rrugë të tjera për ta çuar për botim.

“Syri i Polifemit” dhe e gjithë vepra e tij dorëshkrim mbeti në heshtje dhe e pabotuar deri në fund të regjimit komunist.

Studiuesi Jozef Radi thotë: “Robert Priftit i takon madhështia që kërkoi ta çmontonte diktaturën duke kërkuar rrugë për të komunikuar me botën në mënyrë që bota ta pranonte realitetin shqiptar ashtu siç ishte, ashtu siç ishte paraqitur në letërsinë e këtij njeriu dhe të ndërmerrte, ndoshta, një aksion për ta rrotulluar ose për ta përmbysur atë realitet, i cili në të vërtetë nuk ndodhi”.

Pas rënies së diktaturës, ndryshimet demokratike do ta shtynin edhe Edgarin drejt perëndimit dhe për fat të keq,  i kushtëzuar prej kushteve të emigrimit, ai nuk do të gjendej në Shqipëri në vitin 1993, kur i ati Roberti do të ndahej nga jeta papritur. Kësisoj ai nuk do të mund të ndante me të atin shumë sekrete të veprës që ai e kishte ruajtur në dorëshkrim për dekada me rradhë.

Por fati deshi, që i biri dhe më pas gjithë lexuesit të zbulonin pak nga pak mesazhet që fshiheshin në valixhen misterioze të dorëshkrimeve të Robert priftit.

Edgar Prifti: “Burri i vajzës së xhaxhait, njërës prej vajzave të xhaxhait, Xhorxhi Mita, me rastin e vdekjes së babait, më 1993 vdiq babai, ndërroi jetë, mori valixhen me ç’gjeti aty dorëshkrime të tij dhe ma dha në 1994-n kur shkova. Dhe pashë morinë e dorëshkrimeve, me letra nga më të ndryshmet, letra të grisura nga fletoret e mia të fillores, blloqet e 1950-s, 1954-s, 1970-s, 1974-s, Mineralimpeksit, kudo nëpër fletë të bibliotekës, fletë-porosi të bibliotekës, kudo ç’mund të gjente letra, shkruante”. Ajo valixhe dorëshkrimesh do të kthehej pak nga pak në një udhërrëfyes për Edgarin në rrugën e vështirë të zbulimit, dëshifrimit, përkthimit në gjuhën shqipe dhe më pas edhe  publikimit të gjithë veprave letrare të të atit, që prej dekadave kishin fjetur në heshtje e në fshehtësi.

Edgar Prifti: “Kam përkthyer vetë këto, prozën, që përbëhet nga 5 libra. Së pari “Syri i Polifemit”, të cilin ai edhe tentoi ta nxjerrë, të cilin edhe unë kam botuar së pari, se ishte dëshira e Robertit ta bënte këtë. Pastaj është libri i dytë “Dielli i të vdekurve”, është një përmbledhje me 18 tregime. Libri i tretë për nga radha e botimeve quhet “Shenjtori i dhunës”, një libër i mrekullueshëm. Libri i katërt është një rrëfim filozofik “Lumturia e frikës”, frika si e akuzuar dhe liria si akuzuese në gjyqin e lirisë. “Dy shtretërit e Prokustit” mbyllin kolanën e prozës, që edhe ai është një libër psiko-filozofik, duke marrë shkas nga mitologjia greke”.

Mesazhi që ai i tejçon lexuesit, përmes këtyre veprave, nuk është vetëm një thirrje e heshtur urrejtjeje dhe zhgënjimi ndaj atyre që shkatërruan shpirtërisht dhe materialisht një popull, por edhe një thirrje për kujtesë, si për ata që e përjetuan diktaturën dhe vuajnë ende plagët e saj, ashtu dhe për brezat që patën fatin të mos i njohin pasojat afatgjata të kësaj epidemie të tmerrshme.

Duke nisur nga vitit 2009, shtëpia botuese “Omsca-1” i nxori në dritë një nga një, të gjithë prozën e Robert Priftit. I pari u botua romanin “Syri i Polifemit”, të cilin përkthyesi i mirënjohur amik kasoruho e cilëson si një krijim letrar që bart një kumt të trishtë për atë kohë: kanë vrarë ëndrrën, dhe një porosi për sot a për nesër: të mos harrohet asgjë dhe të mendohet se e sotmja ndërtohet mbi kujtimin e së kaluarës. 

Në vitin 2010 botohet përmbledhja me tregime “Dielli i të vdekurve” e një vit pas saj, në 2011 vjen romani “Shenjtori i dhunës”. Siç shkruan shkrimtari Visar Zhiti,  ky roman krijon një afresk të Shqipërisë në mbarim të Luftës së Dytë Botërore,  më saktë të një qyteti me heronj dhe mizori, me femra dhe atentatorë, që, teksa vrasin kundërshtarë, kanë vrarë brenda vetes thelbin e njerëzores, duke na zbuluar mjeshtërisht zanafillën e tiranive. Prandaj është e nevojshme dhe tërheqja, jo deheroizmi, lufta tjetërsoj, me ide, për të cilat edhe bëhet theror.

Kështu në roman zë vendin qendror kontradikta e papajtueshme mes asaj që nuk është njerëzore, me atë që duhet të jetë patjetër njerëzore. Ç’rrugë duhej të merrej? Si vjen dhuna gjithëpërfshirëse? E diktaturat, qofshin të zeza apo të kuqe? E ç’mund të jemi ne brenda saj? Veçse fanatikë vrastarë…”.

Pas tij, në vitin 2012 botohet edhe romani “Lumturia e frikës” një vepër filozofike me personazhe që dalin nga vetëdija: Frika dhe Liria dhe gjyqi i tyre gati sokratik, i pazakontë, në një mjedis me ideale mashtruese dhe ideale zhgënjyese ose me ideale të bjerrura…

Po ashtu i thellë e me mesazhe të forta vijen edhe romani “Dy shtretërit e Prokrustës“.

Edgar Prifti: “Prokusti ishte një bandit, i cili ndalonte dhe vidhte, sekuestronte si të thuash, pasuritë e njerëzve, i merrte këto për vete dhe viktimat, pra tregtarët, i drejtonte drejt dy krevatëve, krevati më i shkurtër dhe më i gjatë që ishte dhe i bënte xhelatit me shenjë që, në qoftë se viktima ishte i gjatë e çonte te krevati i shkurtër dhe anasjelltas, të shkurtrin e çonte te krevati i gjatë. Dhe përkatësisht, ose i priste gjymtyrët që të arrinte përmasat e krevatit dhe kështu edhe deklaronte që, në qoftë se unë i drejti, në qoftë se perëndia të ka bërë ty me përmasat që t’i përshtatesh krevatëve atëherë ty do të të falet jeta dhe sigurisht nuk iu falte asnjërit jeta. Dhe ky është një prolog, si të thuash, një elokucion për të treguar përpjekjen me dhunë për të barazuar njerëzit, që i referohet pastaj edhe përmbajtjes së këtij romani”.

Edgari thotë se përveç prozës, ai ka botuar tashmë edhe dy vëllime poetike në gjuhën italiane  dhe një tjetër me aforizma.

Studiuesi Jozef Radi, thotë se: pasi kam lexuar njërën prej antologjive të tij që quhet “Argëtohem me lotët” (“Divertimento con il pianto”), kam parë një poet me një guxim të jashtëzakonshëm, me një shpirt rebel edhe shpirt lirie të jashtëzakonshme dhe ai realiteti shqiptar, edhe pse ka zgjedhur gjuhën e huaj realiteti nuk është i huaj, realiteti është i brendshëm, realiteti është i prekshëm

MËKATI IM (Mea culpa)

Mëkati im, të dëgjoj

Mëkati im, të flas

Mëkati im, liria

Mëkati im më i madh, heshtja

Ofshamë frikëplotë e poetit pa gojë të mbijetesës

Përshkruan barna t’përzemërtandaj të ardhmesh

ku do të fashiten pengje të patrajtueshme të kohës

Dhe vetmia e poetit pre e lehtë dashurish të pamundura

O forcë zakoni, thërret poeti i heshtjes

Ti më vrave duke më veshur këtë jetë të vdekur.

Jozef Radi: Roberti ka qenë nga ata guximtarë që edhe pse vepra e tij nuk bashkëjetoi me kohën e vet, nuk bashkëjetoi me lexuesit e vet, është një çelës i veçantë në këtë botë të madhe, ku njerëz që jetojnë nën diktatura zgjedhin një mënyrë komunikimi për të mos bërë një vepër dhe për t’u ndëshkuar, por për t’i lënë njerëzimit një vepër, në të cilën ata duhet të reflektojnë se e keqja nuk është e pamundur, por e keqja është gjithmonë një kërcënim që mund të, sot ka ndikuar për, si të thuash, në një realitet të caktuar, nesër mund të ndikojë në një realitet tjetër”.